Samarqand davlat chet tillar instituti tarjima nazariyasi va amaliyoti fakulteti tarjima nazariyasi va amaliyoti kafedrasi

2.2. Frazeologizmlarda so‘zlarning birikishi va ularning tarjimasi 

«Dress»  so‘zi  «to  dress  a  chicken»  va  «to  dress  a  child»  iboralarida  bir  xil 

ma’noga  ega  emas.  «To  dress  a  chicken»  –  patini  yulish,  «To  dress  a  child»  esa 

kiyimlarini kiyish ma’nosida qo‘llanilyapti. 

«Collocation»  so‘zi  bir  so‘z  boshqasi  o‘rnida  qo‘llanilishini  bildiradi.  Ba’zi 

so‘zlar  tez–tez  bir-biri  bilan  birga  keladi  va  ba’zilari  bir-biri  bilan  birga  kelishi 

kuzatilmaydi.  Qaysi  so‘zlar  bir-biri  bilan  birga  kelishini  bilish  matnni  to‘g‘ri 

tushunish  va  to‘g‘ri  tarjima  qilish  imkonini  beradi.  Ba’zi  so‘zlar  birga  kela 

olmaydi,  chunki  bular  haqiqatdan  bir-biridan  yiroqdir.  Ingliz  tilida  cat's  wings 

(mushukning qanotlari) demaymiz, lekin biz bird's wings (qushning qanotlari) deb 

qo‘llaymiz. Faqatgina fantastikada mushukning qanotlari deb qoilash o zini oqlashi 

mumkin.  So‘zlarning  birikishi  turli  tillarda  farqianishi  mumkin.  Misol  uchun: 

ingliz  tilidagi  have  so‘zi  “dream”  so‘zi  bilan  qo‘llaniladi:  I  have  a  dream.  Biroq 

rus va o‘zbek tillarida bu birikma qo‘llanilmaydi.  

Har  qanday  tilda  birikmalar  yoki  frazeologik  birikma  aniqdir.  Ular  hamma 

vaqt  aniq  tartibda  yoki  birgalikda  qo‘llaniladi  va  ularni  to‘g‘ri  tarjimasini  bilish 

muhim.  Ayniqsa  ingliz  tilidagi  spick  and  span,  hale  and  hearty,  to–for,  now  and 

then, neat and tidy kabi birikmalarni va ulami aniq tarjimasini bilish kerak. Boshqa 

tillarda turg‘un birikmalar hisoblangan umuman turli birikmalar mavjud. 

Aniq  birikmalar  odatda  turg‘un  tartibda  birgalikda  ishlatiladi.  Agar  tartibi 

o‘zgartirilsa, shu til so‘zlashuvchisiga natija notabiiy tuyiladi. Ingliz tilidagi bread 

and Butter day and night  (boshqa  tillarda night and day  deyiladi), knife and fork, 

black  and  white,  black  and  blue,  ladies  and  gentlemen,  rant  and  rave  kabi 

.birikmalarni  tarjimon  bilishi  lozim.  Ingliz  tili  so‘zlovchisiga  agar  kimdir 

“gentlemen and ladies” deydigan bo‘lsa, bu g‘alati tuyuladi. Ko‘p tillarda “mother 

---

33 

and father” deyishadi, lekin hech qachon “father and mother” emas. O‘zbek tilida 

“ota va ona” lekin “ona va ota” emas. Iboralar maxsus qo‘llanishlar bo‘lib to‘liq 

ma’noga egadir. Lekin birikmalarning ma’nosi yaxlit so‘zlarning ma’nosi bilan bir 

xil emas. Ular ko‘pgina leksik birliklar bilan bir xil ma’nosi bor bo‘ladi. Lekin aniq 

moslashish boshqa tilda ifodalanmagan bo‘ladi. Misol uchun, ingliz tilida kick the 

bucket  o‘lim  bilan  bir  xil  ma’noga  ega,  lekin  bu  qandaydir  hurmat  ko‘rsatish 

maqsadida ham qo‘llaniladi. Quyidagi misolda ingliz va o‘zbek tilidagi so‘zlarning 

tarjimasi  berilgan,  lekin  har  xil  fellar  qo‘llanilgan.  Har  qaysi  tildagi  shakli  hali 

tabiiydir. lekin badiiy tomondan tarjima qilinsa, notabiiy tuyuladi. 

To keep the law 

Qonunga amal qilmoq 

Ate wild honey 

Asal ichdi 

He was given wisdom 

Aql o‘rsatdi 

Shuning  uchun  iboralarni  tarjima  qilayotganda  bunday  hollarda  e'tibor 

qaratish  zarur.  Tarjimon  birinchi  navbatda  iboraning  mazmunini  aniq  bilishi  va 

iborani to‘liq ifoda qilish uchun tabiiy ekvivalentini topishi shart. Ba’zida so‘zlarda 

paydo  bo‘ladigan  umumiy  ma’no  birikmalariga  asoslangan  holda  qo‘Manishlarni 

taxlil qilish mumkin. Misol uchun, quyidagi gaplarning qo‘llanishlari to‘g‘ridir. 

Agar fe’l  o‘zgartirilganda, natija noto‘g‘ri ma’noda  yoki metafora ma’nosida 

boiib qolar edi. Birinchi ustunda shaxslarsiz ikkinchisida shaxslar bor qilib tarjima 

qilingan. 

I washed the car 

I bathed the baby 

I rented a typewriter 

He hired a secretary 

The puppy yelps 

The bay screams 

He sheared the sheep 

He cut the boy’s hair 

Shunday  qilib,  frazeologik  birikmalar  o‘zbek  tiliga  so‘zma–so‘z  tarjima 

qilinmaydi. Quyida ingliz frazeologik birikmalarining o‘zbek tilidagi birikmalarga 

moslashishi va ekvivalenti har xil bo‘lishi mumkin bo‘lgan misollar berilgan. 

1.  It  gave  me  chance  to  sleep.  I  didn’t  sleep  last  night  –  Hechqisi  o‘q. 

qaytanga uxlab oldim, kecha mijja qoqmagan edim. 

---

34 

2. “Tonight  you  will  tell  me  everything”  –  said  Rinaldi  –  Kechqurun  menga 

oqizmay–tomizmay hikoya qilib berasiz, – dedi Rinaldi. 

3. When  we  swaggered  by  twirling  his  new  mustache,  everybody  stopped  to 

look  and  admire  –  U  endi  sabza  ura  bosh  lagan  mo‘ylovini  burab,  savlat  to‘kib 

yurgan chog‘ida xamma odamlar unga qarashar edi. 

4. I  sacrificed  everything  for  something  that  never  come  –Ro‘yobga 

chiqmagan ana shu narsani deb butun umrimni hazon qildim. 

5. It was still raining hard – Yomg‘ir hamon chelaklab quyar 

6. All  right,  I  wash  my  hands  of  the  matter.  But  I  warn  you  all  that  a  time's 

coming  when  you're  going  to  feel  sick  whenever  you  think  of  this  day.  –  Yaxshi 

bo‘lmasa! Agar shunday bo‘lsa, men qo‘limni  yuvib qo‘ltig‘imga uraman. Ammo 

sizlarga  aytadigan  bir  gapim  bor:  bir  kun  keladi  bu  qilmishingizga  pushaymon 

bo‘lasi va qilgan ishingizni eslashning o‘zidayoq xushingiz ketib qoladi. 

7. Odatda erkin birikmalarni tarjima qilish muammo tug‘dirmaydi. Agar erkin 

birikmalardagi  so‘zlardan  biri  ko‘chma  ma’noda  qo‘llansa,  uni  tarjimada  berish 

qiyinlashadi.  Ingliz  tilida  iboralarning  bir  nechia  turi  mavjud  bo‘lib,  ularning  har 

birini  tarjima  qilishda  alohida  yondashuv  talab  etiladi.  Birinchi  turdagi  so‘z 

birikmasi  sifat+ot  turi.  Ularning  semantik  strukturasi  bir-biridan  katta  farq  qiladi. 

Bu  birikmada  qo‘llangan  otning  xususiyatini  va  sifatini  belgilaydi.  Agar  ingliz 

tilidagi  «free  educational  institution»  birikmasida  free  so‘zi  institution  so‘zi  bilan 

aloqasi  yo‘q,  bu  degani  ba’zi  hollarda  sifatlar  otning  xususiyatlari  va  sifatidan 

tashqari  u  bilan  bog‘liq  tushunchalarni  ham  ifodalashi  mumkin.  Yana  birmisol. 

Ingliz  tilidagi  «a  medical  man»  birikmasini  tarjima  qilishda  «a  stout  person» 

birikmasini  tarjima  qilishda  qo‘llangan  usuldan  foydalanib  bo‘lmaydi.  Ingliz 

tilidagi  «a  stout  person»  o‘zbek  tiliga  «to‘ladan  kelgan  yoki  semiz  odam»  deb 

tarjima  qilinadi.  Ingliz  tilidagi  «a  medical  man»  birikmasini  o‘zbek  tiliga  tarjima 

qilishda  so‘zma–so‘z  tarjima  to‘g‘ri  kelmaydi.  Bu  yerda  ikki  so‘z  bitta  ma’noni 

ifodalaydi va u  «shifokor» deb o‘giriladi. O‘zbek tilida ham bunday bitta ma’noni 

ifodalovchi birikmalarni ko‘plab uchratish mumkin. Masalan, «tog‘ qo‘yi». «malla 

sochli»,  «devor  soati»  va  hokazo.  Bir  otni  bir  necha  sifat  aniqlab  kelishi  mumkin 

---

35 

bo‘lgan  hollar  ham  uchraydi.  Bunda  aniqlanmish  bo‘lib  ot  kelishi  mumkin. 

Masalan, «temir xotin», «ichkari uy kaliti» kabilar. 

Ingliz  tilida  aksariyat  hollarda  otlami  aniqlab  kelgan  so‘zlar  (bular  ot  ham, 

sifat  ham  bo‘lishi  mumkin)ni  qaysi  biri  ekanligini  aniqlash  mushkul  bo‘ladi. 

Masalan,  «retail  philanthropy  business»  birikmasi  nima  ma’noni  anglatganini  bir 

qarashda anglash  oson  emas, chunki uni ikki xil tushunish mumkin. O‘zbek tilida 

bunday hollar deyarli uchramaydi. 

Ingliz  iboralarining  yana  bir  xususiyati  otni  aniqlab  kelgan  sifat  tushirib 

qoldirilgan  hoiatlar  ham  uchraydi.  Masalan,  “dry  pruning”  iborasini  olsak.  Bu 

iborani so‘zma–so‘z tarjimasi “quruq butash” bo‘ladi. So‘z birikmasining ma’nosi 

daraxt shoxlari qumq bo‘lgan paytda qiiingan butashni ifodalaydi. 

Tarjima 

jarayonida 

so‘z 

birikmalarining 

semantik 

hamda 

bilish 

xususiyatlarini  hisobga  olish  lozim.  Bunda  birinchi  navbatda  tarjima  qilib  olish 

tavsiya  etiladi,  chunki  qanday  aniqlanmish  qo‘llanmasin  hammasi  otni  aniqlab 

keladi  va  ot  gapda  eng muhim  ma’noni ifodalaydi. Tarjimonning keyingi  vazifasi 

gapdagi ma’no guruhlarini ajratib olish hisoblanadi. Gapning ma’no guruhi ajratib 

olingach,  ot  va  sifat  o‘rtasidagi  grammatik  aloqalar  turi  aniqlanadi.  Otdan  oldin 

kelgan so‘z va so‘zlar uni aniqlab keladi, ularni agar gap ingliz tilidan o‘zbek tiliga 

tarjimaqilinsa, uni o‘zbek tiligrammatikasi qoidalari asosida va aksincha, agar gap 

o‘zbek  tilidan  ingliz  tiliga  tarjima  qilinsa,  ingliz  tili  grammatikasi 

normalarigaasoslanib tarjima qilinadi. Aksariyat hollarda ingliz va o‘zbek tili erkin 

birikmalarining tartibi ikki tilda ham bir-biriga mos kelishi mumkin: 

“Strategic  Arms  Limitation  Treaty”  –  Srategik  qurollarni  cheklash 

shartnomasi. 

Bunday  tarkibda  aniqlovchi  bo‘lgan  iboralarni  tarjima  qilishning  bir  nechta 

usuli mavjud: 

1. Ingliz 

tilidagi 

ot 

oldidan 

kelgan 

aniqlanmish 

o‘zbek  tilida 

ham  shu  tartibda  tarjima  qilinadi:  «a  cheap  ticket»  –  «arzon  chipta». 

«an expressive word» –»ifodali so‘zlar». 

2.  Ingliz  tilida  ot+ot  shakli  kelgan  ibora  ham  xuddi  yuqoridagidek  tarjima 

---

36 

qilinadi,  bunda  o‘zbek  tilidagi  iboraga  bir  nechta  ibora  to‘g‘ri  kelishi  mumkin: 

«opposition leader» –»muxolifat lideri», «muxoliflar lideri», « oppozitsiya lideri». 

3.  Otni  aniqlab  kelgan  inglizcha  iboralar  o‘zbek  tiliga  bogiovchilar 

yordamida  tarjima  qilinadi:  «youth  unemployment»  –  «yoshlar  o‘rtasidagi 

ishsizlik». 

4. Ingliz 

tilidagi 

aniqlanmish 

va 

ot 

o‘zbek 

tiliga 

izohlovchi 

orqali 

tarjima  qilinishi  mumkin: 

«his  millionaire  friend»  –  «uning 

millioner do‘sti». 

5. Ba’zan  ingliz  iboralaridan  biri  qismi  tasviriy  yo‘l  bilan,  ya’ni  bir  nechta 

so‘z yordamida tarjima qilinishi mumkin: «a bargain counter» – «narxi tushirilgan 

(pasaytirilgan) mollar do‘kon (bo‘lim)i». 

6. Ingliz  filming  tarkibida  aniqlovchi  bo‘lgan  iboralarni  tarjima  qilishda 

aksariyat  hollarda  ibora  tarkibidagi  muayyan  so‘zni  otni  boshqa  otga  o‘zgartirish 

zarur  va  bu  tavsiya  etiladi.  Masalan,  «free  educational  institutions»  o‘zbek  tiliga 

«bepul  o‘qiladigan  oliy  o‘quv  yurtlari»deb  tarjima  qilinishi  lozim,  chunki  «free» 

so‘zi  «institutions» otini emas, balki «educational» so‘ziga aloqasi bor. Xuddi shu 

fikr  «Parliamentary  Labour  Party»  birikmasiga  ham  aloqador.  Bu  iborani  o‘zbek 

tiliga  «Leyboristlar  partiyasining  parlament  fraksiyasi»  deb  tarjima  qilish  o‘zbek 

tili grammatikasining qoidasiga to‘liq muvofiq keladi. 

Tarjimani to‘liq berish maqsadida ba’zi hollarda aniqlovchini ayni shu gapda 

qo‘llangan  boshqa  ot  bilan  tarjima  qilish  maqsadga  muvofiq  bo‘ladi.  Misol 

tariqasida  «dismal  array  of  titles»  birikmasini ko‘rib chiqaylik.  Bu iborani  o‘zbek 

tiliga  so‘zma-so‘z  tarjima  qilish  ma’noga  putur  yetkazadi,  shuning  uchun  uni 

«dismal»  so‘zining  aniqlovchisi  «titles»  otini  emas,  balki  «array»  otini  aniqlab 

kelganligi uchun birikmani «eng yomon (eshitiladigan yoki quloqqa yoqmaydigan) 

laqablar yig‘indisi» deb tarjima qilishga to‘g‘ri keladi. 

7. Aksariyat hollarda ingliz tilidagi aniqlanmishli iborlar o‘zbek tiliga ravishli 

iboralar bilan tarjima qilinadi: 

to be 

to have 

---

37 

to give 

+ A + N phrase 

to take 

Yuqoridagi  namunalarga  quyidagi  misollarni  keltirish  mumkin  :  «to  have  a 

good sleep» – «yaxshi (tiniqib) uxlamoq», «to take a deep breath» – «chuqur nafas 

olmoq»  “to  give  a  loud  whistle”  –  «qattiq  hushtak  chalmoq»,  «to  have  a  good 

lunch» – «yaxshi (mazali taom yeb) tushlik qilmoq» va shu kabilar. 

8.  Ingliz  tilidan  o‘zbek  tiliga  tarjima  qilishda  shunday  holler  uchraydiki  turli 

ekstralingvistik omillar ta’sirida tarkibida fe’lli qismlar mavjud gaplar va ularning 

tuzilishi butunlay o‘zgarib ketadi. 

Masalan,  «He  had  «I  don't  know  expression  in  his  face»  –  «Uning  yuzi,  uni 

hech narsa bilmasligini ifodalab turardi». 

Bu borada O.V. Petrova shunday deb  yozadi:  “Tarjimaning  muayyan  usulini 

tanlash  asosan  ibora  komponentlari  o‘rtasidagi  semantik  aloqalar,  grammatik 

norma  hamda  tarjima  tilidagi  so‘z  birikmasini  hosil  qilish  xususiyatlari  bilan 

belgilanadi” (Petrova.006, 18;) 

Ingliz  tilining  o‘ziga  xos  aniqlovchi  va  aniqlanmishdan  tashkii  topgan 

iboraiari  mavjud  bo‘lib,  ular  ichki  predikatsiyasiga  ega.  Ularni  tarjimasi  asosan 

iboralarning  stilistik  xususiyatlariga  bog‘liq.  Agar  bunday  aniqlovchilar  yoyiq 

hamda  ko‘p  qismdan  tashkii  topgan  bo‘lsa,  ularodatda  o‘zbek  tiliga  to‘Idiruvchi 

ergash  gaplaryordamida  tarjima  qilinadi.  Aniqlanmishli  ibora  tarkibida  ot 

xususiyatini  ifodalovchi  so‘zlar  bo‘lgan  hollarda  esa  ular  bitta  ot  orqali  tarjima 

qilinsa  maqsadga  muvofiq  bo‘ladi:  “a  grab–it–and–run  ...  counter”  –  yo‘1–

yo‘lakay kirib ketiladigan mayxona»yoki «gazakxona». 

Agarda  biz  frazalagizmlar  tarjimasiga  e’tibor  beradigan  bo‘lsak,  aksariyat 

hollarda ma’no mazmun mohiyatidan kelib chiqqan holda har bir maqol, matal va 

idiomaga  mos  o‘z  tilida  muqobil  variantlarini  topishi  yoki  so‘zma–so‘z  tarjima 

qilishi  mumkin.  Shunga  ko‘ra,  aynan  o‘xshash  maqol  yoki  idiomani  ham  bir 

qancha  o‘rinlarda,  ma’nosiga  qarab,  turlicha  tarjima  qilsa  bo‘ladi.Binobarin,  har 

qanday hollar uchun ham mos keladigan tayyor  variantini berish juda qiyin. Turli 

---

38 

tillarda bir ma’noni ifodalovchi frazalagizmlar bir xil asosga yoki tamoman boshqa 

ob’ektlarga tayangan holda yaratilgan bo‘lishi mumkin: