Salimjon buriyev, dildora maxkamova, vafabay sherimbetov ekologiya va atrof muhit muhofazasi

 
NAZORAT SAVOLLARI 
1. Biotsenoz nima? 
2.  Biotsenozga qanday guruh organizmlar kiradi? 
3.  Biotsenozda qanday bog‘lanishlar bo‘ladi? 
4.  «Yirtqich-o‘lja»  va  «parazit-xo‘jayin»  munosabatlari nima? 
5. Jamoada organizmlar orasida qanday bog‘lanishlar kuzatiladi? 
 
 
VI-BOB. EKOLOGIK TIZIMLAR HAQIDA TUSHUNCHA 
Yashash sharoiti o‘xshash va o‘zaro munosabati natijasida bir - biriga ta’sir 
ko‘rsatuvchi  har  xil  turga  mansub  bo‘lgan  birgalikda  yashovchi  organizmlar 
yig‘indisiga 
ekologik  tizim
  deyiladi.  O‘rmon,  cho‘l,  o‘tloq  va  suv  havzasi 
ekotizimga misol bo‘la oladi. 
Ekotizim  tushunchasi  fanga  1935  yili  ingliz  ekologi  A.Tensli  tomonidan 
kiritilgan.  Ekotizim  konsepsiyasining  rivojlanishiga  parallel  holda  biogeotsenoz 
ta’limoti  ham  muvaffaqiyatli  rivojlanib  bordi.  Biogeotsenoz  tushunchasini  1942 
yilda  rus  botanik  olimi,  akademik  V.N.  Sukachev  taklif  qilgan  (
«bios»
  -  hayot, 
«geo»
 - Yer, 
«tsenoz»
 -umumiy yoki jamoa) ma’nosini beradi. 
Ko‘pincha ekotizim va biogeotsenoz tushunchalari bir - birining sinonimi 
sifatida  qo‘llaniladi  va  deyarli  bir  xil  ma’noni  bildiradi,  ammo  ba’zi  bir 
tomonlari bilan farqlanadi: 

---

62 
 
 
Biogeotsenozning  asosiy  komponentlari  -  atmosfera,  tog‘  jinslari,  suv, 
o‘simlik va hayvonot dunyosi hisoblanadi. Uning organik dunyosi (o‘simliklar, 
hayvonlar,  zamburug‘lar,  mikroorganizmlar)  -  biotsenoz deb  atalib,  muhit  esa  - 
ekotop  deyiladi.  Ekotop  o‘z  navbatida  klimatop  (atmosfera)  va  edafatop  (tuproq) 
kabi tarkibiy qismlardan iborat. 
Biogeotsenozlar  har  xil  o‘lchamda,  ya’ni  kichik  va  katta  maydonda 
bo‘lishi  mumkin.  Botqoqlikdagi  do‘nglik,  o‘rmondagi  to‘nka,  biror  hayvon  uyasi 
atrofi,  akvarium  kabilar  kichik  biogeotsenozga  misol  bo‘lsa,  o‘rmon,  dasht,  cho‘l, 
o‘tloqzor va boshqa maydonlar yirik biogeotsenoega misol bo‘la oladi. 
A.Tensli ta’rificha - ekotizim ichki va tashqi doiralarda moddalar va energiya 
almashinuviga  ega  bo‘lgan  tirik  va  jonsiz  komnonentlarning  cheksiz  barqaror 
tizimi hisoblanadi. Demak, ekotizim - mikroorganizmlarga ega bo‘lgan bir tomchi 
suv, o‘rmon, tuvakdagi o‘simlik, kosmik kema, biosfera va hokazolar. 
Ekotizimlar  biogeotsenozga  nisbatan  kengroq  tushuncha  hisoblanadi.  Har 
qanday  biogeotsenoz  o‘z  navbatida  ekotizim  bo‘la  oladi,  ammo  har  qanday 
ekotizimni biogeotsenoz deb bo‘lmaydi.