|
I.
Produstentlar
(hosil qiluvchilar), avtotrof organizmlar bo‘lib, anorganik
moddalardan organik moddalar hosil qiladi. Bular yashil o‘simliklardir.
II. Konsumentlar
(iste’mol qiluvchilar), geterotrof organizmlar bo‘lib,
avtotrof organizmlar hisobiga yashaydi. Ular uchga bo‘linadi:
1 - darajali konsumentlar — o‘simlikxo‘r hayvonlar, parazit bakteriyalar
va zamburug‘lar;
2 - darajali konsumenlar — o‘simlikxo‘r hayvonlarni iste’mol qiladigan
yirtqichlar;
3 - darajali konsumentlar — superparazitlar.
III
.
Redustentlar
. Bular tuproqdagi mikroorganizmlar bo‘lib, o‘simlik va
hayvon qoldiqlari bilan oziqlanib, uni parchalovchi organizmlardir. Biotsenozni
tashkil qiluvchi o‘simlik, hayvon va mikroorganizmlar jamoasining birga
yashashga moslashuvi ularning abiotik omillarga bo‘lgan o‘xshash ehtiyojlarida
ifodalanadi.
"Biotsenoz"
atamasi hozirgi zamon ekologik adabiyotlarda, ma’lum
hududlarni belgilash maqsadida ham ishlatiladi. Masalan, bug‘doy dalasi
biotsenozi, o‘tloq biotsenozi, o‘rmon biotsenozi va hokazolar. Bunda, birga
yashashga moslashgan o‘simlik, hayvon va mikroorganizmlar kompleksi hisobga
olinadi.
Yer yuzidagi biotsenozlar ko‘p yarusli bo‘lib, ular har xil balandliklarda,
vertikal joylashgan qatlamlarga ega. Masalan, o‘rmonlarda daraxtning ildizi va
tanasining joylashishiga qarab bir necha yaruslar ajratish mumkin: 1) Daraxtlar; 2)
Butasimon o‘simliklar va yosh daraxtlar; 3) O‘tsimon o‘simliklar va butachalar; 4)
Moxlar.
Hayvonlar ham o‘rmonda har xil yaruslarni egallagan, ya’ni har xil
balandliklarda yashaydi. Ko‘p qushlar uz uyalarini yerda quradi. Olaqush,
zag‘izg‘on va boshqalar esa daraxtlar tanasiga (qizilishton va boshqalar), uchinchi
xillari esa daraxtlarning ustiga quradi.
59
Har bir yarusdagi o‘simlik, umurtqali va umurtqasiz hayvonlar o‘rtasida
kuchli bog‘lanish kuzatiladi.
Jamoalar strukturasida turlarning roli bir xil emas. Bir xil turlar asosiy rol
o‘ynaydi, son jihatidan ustun va ular dominant deyiladi. Biotsenozdagi muhit
sharoitini belgilovchi turlar edifikatorlar deb yuritiladi va ular dominantlarga
kiradi.
1. Yirtqichlik va parazitlikning asosiy ekologik roli shundan iboratki,
oziqlanish davrida hayvonlar bir-birlari bilan oziqlanib, moddalarning aylanma
harakati uchun zarur sharoit yaratadi. Ma’lumki, tabiatda moddalarning aylanma
harakatisiz hayot bo‘lmaydi.
2. Yirtqich –o‘lja munosabatlarining roli shundan iboratki, shu munosabat
tufayli hayvonlarning soni ma’lum bir miqdorda saqlanadi. Masalan: Arizona
shtatida bo‘rilarni hammasi otib tashlanganda, kiyiklar ko‘payib ketib, ovqat
yetishmasligi natijasida kiyiklar ham qirilib ketgan.
Laboratoriya sharoitida, yirtqich va o‘lja bir joyda, birgalikda yashaganda,
ularning miqdori doimiy ravishda o‘zgarib turadi.
Eksperimental
ekologiya
asoschisi
Gauze
tomonidan
o‘tkazilgan
tajribalarning birida o‘lja – infuzoriya - tufelkalar ko‘payishi bilan birga, bir
vaqtning o‘zida yirtqichlar ham ko‘payib boradi. Yirtqichlar tez ko‘payib, eng
baland nuqtaga yetganda, ular o‘lja - tufelkani yeb tamomlaydi. Shundan keyin
ovqat yetishmasligi natijasida yirtqichlar ham o‘la boshlaydi. Probirka tagida oz
sonli tufelkalar qolgan qum orasida yashirinib, yirtqichlar o‘lgandan keyin, yana
ko‘paya boshlaydi va hokazo.
Organizmlar orasidagi munosabatlar turlicha.
Kommensalizm,
deb shunday
munosabatga aytiladiki, bunda bir tur ikkinchisiga (kommensial uchun) ovqat
tayyorlab beradi. Kommensalizm bu bir tomonlama foydalanish, ya’ni bunda bir
tur ikkinchi tur tomonidan bir tomonlama foydalanadi, lekin unga zarar
keltirmaydi. Kommensalizmga misol qilib daraxtlarning po‘stlog‘ida joylashgan
epifitlarni ko‘rsatish mumkin. Qushlarning uyasida, kemiruvchi hayvonlarning
inlarida ko‘plab bo‘g‘inoyoqlilar yashaydi. Bu inlarda hashoratlar uyaning
60
mikroiqlimidan foydalanadi, organik moddalarning qoldiqlarini iste’mol qilish
bilan kifoyalanadi.
Nepentens
o‘simligining ko‘zachasidagi shira ichida ninachi va
chivinlarning lichinkalari yashaydi. Ular o‘simlik ko‘zachasiga tushgan
hasharotlarni yeb oziqlanadilar.
Kommensalizm tabiatda zichroq yashash, resurslardan to‘liq foydalanishda
yordam beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
