Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

\
Proicoglikanlar
-
 
Integral oqsil gidrofob
oom cnli detergent bilan qoplangan
2.5-rasm. Periferik va integral oqsillar: GPI -
glikoziifosfatidilinozitol
Aynan shuning uchun uzun qo‘sh qavatli strukturalar hosil 
qiladigan mitsella va liposomalar, suvli muhitda yetarli darajada 
turg‘undir.
Q o‘shqavatli lipid membranalarining shakllantirishdafosfolipidlar 
(fosfatid kislotaning murakkab efirlari) va glikolipidlar (seramidning 
glikozil hosilalari) asosiy rolni o ‘ynaydi (2.3-jadval).
2.3-jadval
Biologik membranalarining lipid tarkibi (%)
L ipidiar
O dam m em b ran alari
E. Coli
m em b ran alari
m ielin 
eritrotsitiar
F osfolip id lar
G litserin h osilalari:
Fosfatid kislota
Fosfatidilgl itserin
Fosfatidilxolin
Fosfatidiletanolamin
Fosfatidilserin
F osfatidilinozitolbisfosfat
Kardiolipin
0,5 0 10
20 0,5
1 0
1,5 0 19 18 8
1 0
0 18 0 65 0 0
12
31

---

Sfingozin hosilalari:
Sfingom ielin
18
17
0
G lik o lip id la r
Sfingozin hosilalari:
Laktozilseramid
26
10
0
Steroid lar
Xolesterin
26
25
0
M embrana lipidlari ikki qism: qutblanmagan gidrofob “dum” va 
qutblangan gidrofil “bosh”dan tashkil topgan. Bunday ikki tabiatli 
membrana xususiyati 
am fifillik
deb nomlanadi. Lipidlaming mo- 
noqavatlari “dumni dumga” yo‘naltirgan holda oriyentatsiyalana- 
diki, bu membrana q o ‘sh qavatini ichki qutblanmagan hamda ikki 
qutblangan yuzalarga ega bo ‘lishiga olib keladi.
O ' 
Poiyar
0 = p — O " 
«boshcha»
i
o
CH,
CH2 - CH -
ó
ó
? = °
c n 2
CH,
f e
c n 2
c n 2
9 « .
c n 2
e n .
c n 2
CH2
CH2
9 H2
CH,
1 2
CH2
CH2
c n 2
CH2
9 H2
c n 2
CH,
I 2
CH3
¿ H 3
O
R - ¿ - O - C H ,
R - C - O - C H
O 
II 
I 
II
O 
C H j — O — P — O — C H , - C H — N H j
O H
^ 
C O O H
Serin q oldig'i
Fosfatidilsertn
Fosfatid kislota 
(R -y o g ‘ kislotalarining uglevodorod
radikailari)
32

---

O-CHj-CHj- "NH,
o = p - o
I
о
H I
н ,с — с —с н ,
' I
1 
1
с = о с= о
I 
I 
с н , с н ,
R. R2.
---»-----
Uzun alifatik
zanjir
Fosfatidiletanolamin
OH OH
CH,
O
OH
OH
o-p-o-
H Ó
H, C - C -CH,
Ó Ô 
¿ = o t= o
¿ н
2
с н
2 
k,
Uzun alifatik zanjir
Fosfatidilinozitollar
0
-C H ,-C H ,-* n {C H j
o = p - o -
I
O 
H 
I
H C - C - C H ,
- 1 
1 
O 
O 
I 
I 
c = o c = o
I 
I
CH, CH,
1 * 1 "
R. 
R,
<—-ч— —’
Uzun alifatik
zanjir
Fosfatidilxolin
CH,
ОСН,- CHOH _CH
,0
Г 
!
0
=P
- 0
 
o = p - o
H o
H ¿
H,c - c -C H ,H ,C -C-CH,
o
Ó 
c = o c = o
I 
I
CH
2
CH
2 
R, R
.2
0 o
c = o c = o
1 
I
с н , CH,
I 
I 
■
R, R;
U zun alifatik 
U zun alifatik
zanjir 
zanjir
Kardiolipin
33

---

HO — CH — C H = C H — (C H ,),,— CH,
Sfingozin
R, 
R,
Uzun alifatik zanjir
Sfingomielin
CH,OH
CH OH
H
- r
o —
c h
, 
o
1 
‘ 
11
OH 
C H - N H - C - R
I
OH
H O -C H -C H — CH-(.CH;),r CH,
Seramid
(Laktozilseramid)
( R - s fin g o z in n in g a m in o g u ru h i bilan am id b o g 'i y ord am id a
b o g 'la n g a n yog* k islo ta la r in in g u g le v o d o r o d rad ik allari)
2.6-rasm. Membrananing asosiy lipid komponentlarining
strukturasi
Lipidlaming funksional 
xususiyati 
ko‘pincha fosfolipidlar 
tarkibiga kiruvchi to‘yingan yoki to ‘yinmagan yog‘ kislotalari 
miqdoriga bog‘liq bo‘ladi.
M embranalar uchun suyuqlilik (oquvchanlik), lipid va oqsillarning 
lateral difFuziyaga qobiliyatli bo‘lishi xosdir. Mazkur diffuziyaning 
tezligi membranalaming mikroqovushqoqligiga bog‘liq boMib, u 
o ‘z navbatida to ‘yingan va to‘yinmagan yog‘ kislotalari miqdoriga 
b o g iiq bo‘ladi. Xolesterin fosfo- va glikolipidlar molekulasining

---

gidrofob dumiga parallel holda membrananing gidrofob qismida 
joylashadi. Xolesterinning gidroksil g ‘ruhi fosfo- va glikolipidlar 
molekulasining gidrofil boshi bilan birikadi. Uning amfifilligi kuchsiz 
nainoyon bo‘lgan, molekula esa cho‘zilgan shaklga ega (2.7-rasm).
2.7-rasm. Xolesterin molekulasining strukturasi
Xolesterin membranalarda yog‘ kislotalari zanjirining harakat- 
chanligini hamda oqsil va yog‘ larning lateral diffuziyasini pasaytiradi, 
u membrana oqsillarining funksiyasiga ta’sir etishi mumkin.
Oqsillarning uglevod (glikoproteinlar) va lipid (glikolipidlar) 
qismi membrananing tashqi qismida joylashadi. Glikolipidlar 
aminospirt - sfingozin asosida tuzilgandir. Sfingozinning gidroksil 
g‘ruhiga 
glikozid 
bog‘i 
bilan 
birikkan 
uglevod 
qoldiqlari 
glikolipidlarning gidrofil qismi bo‘lib hisoblanadi. Uglevod qismining 
uzunligiga b o g iiq holda murakkab oligosaxaridlar (gangliozidlar) 
va monosaxarid qoldiqlari (serebrozidlar) farqlanadi. Uglevod 
qoldiqlari oqsillarni proteolizdan himoya qiladi, hujayralarni o‘zaro 
tanib olishda ishtirok etadi va adgeziyada qatnashadi. Membrana 
glikoproteinlari asparagin, serin yoki treonin bo‘yicha glikozillanadi.
Membranalarning turg‘unligi yuzada sodir boMayotgan holatlar 
va molekulalararo o'zaro ta’sir bilan belgilanadi. Membranalarning 
oquvchanligi va qattiqligi ulaming tarkibiga bog‘liq boMadi. Masalan, 
membranalarning qattiqligi fosfolipidlar tarkibida to‘yingan yog‘ 
kislotalarining tcfyinmaganlariga nisbatini va xolesterin miqdorinin 
ortishi bilan kuchayib boradi. M embranalarning dinamikligi ularnin 
plastikligi bilan tavsiflanadi (butunligini yo‘qotmagan holda shaklir 
o'zgartirish qobiliyati). Membranalar detergentlar ta’siri ostida oson 
parchalanishi mumkin va shuningdek o ‘z-o‘zidan hosil bo‘lish 
qobiliyatiga ham egadir (2.8-rasm).