M embranalar hujayraning tashqi
chegarasini hosil qiladi va
quyidagi vazifalarni bajaradi:
hujayrani tashqi muhitdan ajratadi. uning butunligini
ta’minlaydi;
hujayrani bo‘lmalarga bo‘ladi, ularda m a’lum muhit
sharoitlari ushlab turiladi;
hujayra va muhit o ‘rtasidagi almashinuv boshqariladi
(moddalarni hujayra va organellalarga yoki teskari yo‘nalishda
tashilishi);
hujayralararo o ‘zaro harakatni ta’minlaydi;
tashqi muhitdan hujayra ichiga
signallarni qabul qiladi,
kuchay- tiradi va o ‘tkazadi.
Biologik membrananing tarkibi va tuzilishi. Membranalar oqsillar,
lipidlar, uglevodlar, suv, turli makromolekulalar, kofermentlar,
nuklein kislotalar,
antioksidantlar, noorganik ionlar va boshqalarni
saqlaydi. Birturdagi membrananing turli qismlari bir xilda bo‘lmasligi
mumkin. Barcha membranalar umumiy tuzilish rejasiga ega bo‘ladi,
ammo kimyoviy tarkibi b o ‘yicha farq qiladi (2.2-jadvaI).
2.2-jadval
Turli membranalar lipid va oqsillari tarkibi (%)
Membranaiar
Lipidlar
Oqsillar
M ielin (odam m iyasi)
60-80
20-40
Eritrotsitlar
40
60
Mitoxondriyalar
35-40
60-65
Yadro
38-47
48-52
Xloroplastlar
40-50
50-60
Baktcriyalar
10-20
55-65
Membrana
tuzilmasining
suyuq-mozaik
modeliga
koT’a
transmem- bran oqsillar-integral (membrana ichi), yarim integral
(membranaga qisman botib turgan) va periferik (tashqi) turlarga
bo‘linadi.
Periferik oqsillar membrana yuzasida bir tekis qavat hosil
qilmaydi. Biologik membrana asosini ikkilamchi
lipid qavat tashkil
etadi.
Integral oqsillarga fermentlar (suksinatdegidrogeneza, Na~, K
- ATFaza), transport oqsillari (transferrin, transkortin va albumin),
27
retseptor oqsillari (glikoforin va adrenoretseptorlar) kiradi, ular faqat-
gina ikki qavat membrananing gidrofob qismi ichida bo‘lganidagina
faol bo‘ladi. Glikoforin oqsili (2.2-rasm) eritrotsitlaming plazmatik
membranasi tarkibiga kiradi.
2.2-rasm. Glikoforinning tuzilishi
Uning peptid zanjiri 200 aminokislota qoldiqlarini saqlaydi va
20 oligosaxarid zanjirini okziga biriktirib oigan. Barcha uglevod
zanjirlari
molekulaning NH,-uchli qismida jamlangan. a-Spiralining
29 konformatsiyasi membrananing gidrofob qismiga kiradi hamda
membranani teshib o ‘tadi. Bundan kelib chiqadiki, membrananing
tashqi yuzasida uglevodlar bilan bog’langan gidrofii qism qoladi.
M embrananing ichki yuzasida C-uch (gidrofii qism)
qism qoladi,
ammo u uglevod zanjirisiz bodadi.
Integral oqsillar gidrofob R -g‘ruhli aminokislota qoldiql ariga
ega bo ladi, ular hisobiga oqsillar ikki qavat membrananing
markaziy gidrofob qismida tura oladi. Ular xuddi aysberglar kabi
uglevodorod qavatiga deyarli to liq botgan holda turadi. Yuzadagi
28
periferik oqsillar fidrofil R-g‘ruhiga ega bo‘Iadi,
ular lipidlaming
gidrofil qutblangan boshchalariga tortiladi. Ular xuddi “kemalar
dengiz yuzasida suzib yurgani kabi, ikki qavat membrana yuzasida
suzib yuradi. Membrana oqsillari va lipidlari membrana yuzasi
bo4ylab erkin ravishda joyini o zgartirib turadi.
Ba’zi oqsillar membrananing bir tomonidan bo‘rtib chiqib
tursa, os qalari har ikki tomonidan chiqib turishi mumkin. Ikki
qavat membran oqsillarning oriyentatsiyasi
asim metrikdir
(ikki
omon ama), membrananing bir tomonidagi
oqsillar membrananing
os qa tomonidagi oqsillardan farqlanadi. Asimmetriya darajasi J
yraning hayot faoliyati jarayonida (masalan, qarishi) o ‘zgarishi.
Membrananing fizik holati - suyuqdir, chunki uning omponentUri o
rtasidagi asosiy o ‘zaro bog‘liqlik kovalent emas.
B a’zi membran oqsillari oligosaxaridlar (yoki monosaxarid
qoldiqlari) shuningdek lipidiar bilan kovalent bog‘langan, ular
mem ranada oqsillarni ushlab qoladi.
Lipidiar bilan kovalent g
angan oqsillai -
atsillangan oqsillar-
plazmatik membrananing
sitoplazmatik yuzasida mavjud bo‘ladi.
Oqsillar membrana langarlari” yordamida mustahkamlanadi, ular
yoki qutblanmagan (gidrofob radikalli
aminokislotalardan tashkil
topgan) domenh oqsillar (2.3-rasm), yoki yog‘ kislota qoldiqlaridan
(miiistin - C 14yoki palmitin - C 16) tashkil topgan bo‘lishi mumkin.
2.3-
rasm.
Do'stlaringiz bilan baham: 
