Payvandlash usuli qadimgi Rim va o„rta
asr mualliflarining
qo„lyozmalaridan keng yoritib kelingan. Teofrastning «O„simliklar
tarixi» maqolasidan habar qilinishicha, birinchi bo„lib
payvandlash
usuliga finlandiyaliklar asos solgan bo„lib, ulardan bu usul karfo-
genlarga olib o„tilgan.
G„arbiy Yevropada, Janubiy-sharqiy va Osiyoda sabzavot ko„-
chatlarini payvandlash usulidan keng qo„llanishi natijasida bu usulga
bo„lgan qiziqish so„nggi yillarda ortdi. Janubiy Koreya, Xitoy,
Yaponiyada tarvuzni qariyb 95 foizi, ochiq maydonlarga ekiladigan
bodringni 50 foizi va himoyalangan yerlarda esa 30 foizi payvand-
lanib yetishtirilmoqda.
Yevropa mamlakatlarida, ayniqsa Niderlan-
diyada payvandlash usulidan keng foydalanilmoqda.
Rossiyaning Leningrad viloyati ob-havosi seryomg„ir bo„lib,
yoz oylarida issiqsevar sabzavotlar uchun issiqlik yetarli darajada
bo„lmay sernam, o„simliklar turli zamburug„li, bakteriyali va virusli
kasalliklari bilan kasallanadi. Ayniqsa ushbu sharoitda ildiz tizimi
ko„p zararlanadi va natijada chirish kasalligi ko„payadi. SHuning
uchun payvandlash usullaridan ekinlarni sovuqqa chidamliligini
oshirish, turli hildagi kasallikdan
saqlash maqsadida foydala-
nilmoqda. Olimlar fikricha, Rossiyada pomidorni kartoshka, qalam-
pir, baqlajon, fizalis, marginatum, tamaki va boshqa ekinlarga
payvand qilinganligi ma‟lum. Buning natijasida vegetativ duragaylar
olinmagan bo„lsada, avlodlarda o„zgarishlar bo„lmay asosiy o„zga-
rishlar sitologik, ya‟ni noirsiy tabiatga ega bo„lgan.
Sabzavot ko„chatlarini payvandlash usuli Rossiya va Ukrainada
birinchi bo„lib ishlab chiqilganligiga qaramasdan, ishlab chiqarishda
keng foydalanilmadi, lekin ularni o„rganish bo„yicha tajribalar shu
kunlarda ham olib borilmoqda.
O„rta er dengizi hududida suv ta‟minoti
chegaralanganligi su-
g„orilavdigan dehqonchilikning asosiy muammolaridan biri hisob-
lanadi. Payvandlash qurg„oqchilikka chidamlilikni kuchaytiradi,
suvga talabchan o„simliklardan samarali foydalanish va o„simliklarni
yaxshi o„suvini ta‟minlaydi. Mevalarning sifat ko„rsatgichlari,
jumladan quruq modda va umumiy eriydigan quruq moddalarining
miqdori payvandlangan tarvuzlarda payvandlanmagan o„simliklarga
nisbatan bir hil bo„lgan bo„lsa, titrlangan kislotaning konsentratsi-
yasi, kaliy va magniy miqdorlari sezilarli darajada yaxshilangan.
Payvandlangan o„simliklarda hosilni ortib borishi asosan oziqlanish
holatining yaxshilanishi va suvning yuqori
assimilyasiyasi hamda
tuproqdan CO
2
so„rilishi natijasida namoyon bo„lgan.
Payvandlash alohida usul deb atalib, tirik o„simlikni bir qismi
yoki bo„lagi, ikkinchi o„simlikning to„qimasiga o„tkazish orqali kel-
gusida bu ikki invididuumlar ajralmas bir yaxlit organizm shakliga
aylanishiga aytiladi.
Payvandust sifatida noqulay iqlim sharoitlariga chidamli navlar
va turlarda foydalaniladi. Payvandlashda payvandust hamda
payvandlashlarni to„qimalari bir-biriga to„g„ri kelishi ular yaxshi, tez
tutib ketishini ta‟minlaydi. Payvandlash o„zining iliz qismi orqali
payvandustni oziqa moddalari bilan ta‟minlasa, o„z
navbatida pay-
vandust fotosintez jarayonida barglarda hosil bo„lgan organik mod-
dalarni o„simliklarni barcha a‟zolariga taqsimlaydi, shuning uchun
xam ular chambarchas bog„liqdir.
Ko„chatlarni payvandlash - o„simliklarni noqulay iqlim sharo-
itlariga chidamligini oshiradigan hamda o„simliklarni ko„paytirish
usullaridan biridir. Bu usulni sabzavot ekinlari uchun faqat XX asrda
ishlab chiqilidi va undan foydalanish boshlandi.
Payvandlashda o„simliklarni bo„laklarini bir-biriga birlashtirish
orqali to„qimalarni regeneratsiya (to„qimalarni qayta tiklash) natija-
sida ular yaxlit bir o„simlik bo„lib shakllanadi. Bunda kombinatsiya-
langan o„simlikning ildiz sistemasini
rivojlantiradigan qismi
«payvandlash», unga biriktiriladigan qismi esa «payvandust» deb
yuritiladi.
Sabzavot ko„chatlarini tayyorlashda payvandlashni ta‟siri
natijasida payvandustni o„sish hamda rivojlanishi jadallashib,
mahsulot sifati hamda hosildorligi ortadi bu bilan geterozis holati
kuzatilishi takidlangan.
Olimlarning fikricha,ochiq maydonda yetishtirilgan yaxshi
rivojlangan ildiz sistemasiga ega bo„lgan ekin turlardan, jumladan:
qovoq, bodring, qovun, tarvuz, pomidor va baqlajon ekinlaridan pay-
vandlash sifatida foydalanish natijasida
yuqori va barqaror hosil
berishi aniqlangan.
Pomidorni ko„chatini tayyorlashda qimmatli navlarini noqulay
bo„lgan iqlim sharoitlariga moslashadigan ildiz chirish kasalligi
bilan zararlanmaydigan pomidorni yovvoyi shakllariga payvand
qilinadi. Payvandlashni muvafaqiyatli o„tkazishni asosiy sharoitla-
ridan biri payvandust va payvandlashning to„qimalarini bir-biriga
mosligi bo„lib, ularni tez va yaxshi tutib ketishini ta‟minlab beradi.
Payvandlash o„zining ildiz sistemasi
orqali payvandustni oziqa
elementlari bilan ta‟minlaydi, payvandust esa o„z navbatida foto-
sintez jarayonida barcha o„simlikni barglarda sintezlashgan organik
moddalar bilan oziqlantiradi. Shunday qilib, payvantag va payvan-
dust bir-biriga ijobiy ravishda ta‟sir ko„rsatadi.
Qovoqdosh sabzavotlarda boshqa ekinlar kabi payvandlangan
o„simliklarda o„zgarishlar sodir bo„ladi. Ko„chatlarni payvandlash
yordamida u yoki bu payvandlangan komponentlarni dominant bel-
gilarini boshqarish mumkin. Bundan tashqari qovoqdosh ekinlar ko„-
chatlarini payvandlash tarvuz, qovun va bodring o„simliklaridan
yuqori hosil olish, qimmatli seleksion nav namunalarini ko„pay-
tirishni tezlashtirish uchun agrotexnik tadbir sifatida qo„llaniladi.
Ma‟lumki, sabzavot ekinlarini eng ko„p zarar etkazadigan
fuzarioz so„lish (
Do'stlaringiz bilan baham: 
