182
Garchi bu holatda bir qator kriminologik nazariyalar qо‗llanilishi
mumkin bо‗lsa-da, kiber jinoyat "yangi va turli xil jinoyat turi" bо‗lishi
jinoyatchilikning umumiy nazariyasini qо‗llash orqali о‗zgaruvchan
vaziyatni oldindan kо‗ra bilishda va bunday jinoyatlarning oldini olishda
muammolarni keltirib chiqaradi.
24- rasm. Kiber jinoyatlar sodir etilishining ehtimolli sabablari
Asosiy
taxminlardan
biri
―kiberjamiyatning‖ rivojlanishi
kompyuter
tizimlarining mavjudligi, kompyuterlar taqdim etuvchi
bevosita jinoyat imkoni bilan bog‗liq bо‗lmagan yangi fenomenlarning
shakllanishiga olib keladi. Inson jismoniy dunyoga nisbatan kibernetika
ichida qonuniy va noqonuniy xatti-harakatlar о‗rtasidagi farqni
kо‗rsatishi mumkin. Masalan, kiber makonda odamlar jismoniy dunyoda
о‗z maqomlari va pozitsiyasi tufayli sodir bо‗lmagan
jinoyatlarni sodir
etishlari
mumkin.
Bundan
tashqari,
identifikatsiyalash
moslashuvchanligi,
dissotsiyativ anonimlik
va
cheklovlar
yо‗qligi kibernetika
sohasidagi
jinoyatiy
xatti-harakatlarni
rag‗batlantirishi mumkin.
Odatiy ishlarning konsepsiyasi ham kiber jinoyatlarning asosiy
kuchlarini aniqlashga yordam beradi. Kundalik faoliyat konsepsiyasi
Kiber jinoyat
Ijtimoiy-iqtisodiy
muammolar
Yagonalikning
moslashuvchanligi
va dissotsiativ
anonimligi
Jinoyalarni
ijtimoiy jihatdan
о‗rganish
Butun dunyo
bо‗ylab
jabrlanuvchilarga
erkin ulanish
183
jinoyatchilik xavfi о‗zaro aloqa bilan ortib borayotganligini
kо‗rsatadi: manfaatdor jinoyatchi, mos qurbon
va samarali advokatning
yо‗qligi. Kiber jinoyat holatida kо‗plab mos keluvchi qurbonlar global
tarmoq о‗tkazilayotgan vaqtining va bank, xarid qilish va fayllarni
almashish
kabi onlayn
xizmatlardan foydalanishning
kо‗payishi
tufayli foydalanuvchilarning fishing yoki firibgarlik qurbonlari bо‗lish
xavfini yuzaga keltirishi mumkin.
Shu jumladan, «Twitter» va «Facebook»
singari ijtimoiy
tarmoqlarning rivojlanishi millionlab potensial firibgarliklar yoki
qurbonlar shakllanishiga sabab bо‗ladi. Agar foydalanuvchilar faqatgina
"dо‗stlar" doirasidan tashqaridagi muloqotni cheklovchi sozlamalarni
ishlatmasalar, bunday ijtimoiy tarmoqlar ularni darhol kо‗plab potensial
qurbonlarga ulanish imkonini beradi. Bundan tashqari, odatda ijtimoiy
tarmoqlardagi profillarini о‗zining qiziqishlari
va joylashuvi asosida
joylashtirishi jinoyatchilarga muayyan xatti-harakat yoki biografik
ma‘lumotlar bilan birlashtirilgan qurbonlarga hujum qilish imkonini
beradi. Mavjud ―himoya‖ choralari, masalan, antivirus dasturlari va
jinoyatni tо‗g‗rilash tadbirlari (nisbatan katta bо‗lmagan)
yirik foyda
kо‗rishni maqsad qilgan qonunbuzarni tо‗xtashish uchun yetarli
bо‗lmasligi mumkin.
Tashkillangan
guruhlar
tomonidan sodir
etiladigan
kiber
jinoyatlarning asosiy sabablariga global tarmoqqa ulanish va о‗ziga
о‗xshashlar bilan ma‘lumot almashinish kiradi. Bundaylarga yana bir
misol, ―karding‖ yoki о‗g‗rilangan ma‘lumotlarni almashish uchun
kredit kartalari ma‘lumotlarini о‗g‗irlovchi firibgarlardir. Kredit kartalar
tо‗g‗risidagi ma‘lumotlarni о‗g‗rilovchi firibgarlar forumlari kо‗pincha
―tartibsiz‖ strukturada boshqaruv zanjirisiz shaklda hosil bо‗ladi, bunda
firibgarlar bilimlarni almashish va xizmatlarni
taklif qilish uchun bir-
birini izlashadi vaglobal tarmoqda ―uchrashishadi‖. Keyinchalik,
forumlar yanada yuqori darajadagi tashkilotga ega "markaz" vazifasini
bajaradigan kо‗proq nazorat qilinadigan jinoiy guruhlarga aylantirildi.
Ijtimoiy tarmoqlar ijtimoiy-targ‗ibot va shaxsiy jinoyatchilar va
jinoyatchi guruhlar о‗rtasidagi muloqot uchun ham ishlatilishi mumkin.
Ijtimoiy-iqtisodiy
omillar
ham kiber
jinoyatlarning о‗sishini
rag‗batlantirishda muhim rol о‗ynashi mumkin. Xususiy sektor
korxonalari harajatlarni kamaytirishga va xodimlar sonini qisqartirishga
majbur bо‗ladigan holat, masalan, xavfsizlikning kamayishi, axborot va
aloqa tizimlarida zaif nuqtalardan foydalanishga olib kelishi mumkin.
Kompaniyalarning chetki xodimlar yoki
vaqtinchalik pudratchilarni
184
yollashi yoki kompaniyalar ishchilari о‗rtasida ish haqining pastligi va
ish joyini yо‗qotishdan qо‗rqqani sababli noroziliklari mavjudligi
sababli kompaniyalarning muayyan "ichki a‘zolari" yoki jinoiy
guruhlarning ularga ta‘siri xavfli bо‗lishi mumkin. Kiber xavfsizlik bilan
shug‗ullanuvchi ba‘zi kompaniyalar shtat qisqarishiga duchor bо‗lgan
xodimlar iqtisodiy pasayish davrida sodir bо‗lishi mumkin bо‗lgan
xavflarni
tug‗dirishidan
xavotirlanadilar.
Shuningdek,
uyushgan
jinoyatchilik uchun yangi manbaga aylanishi mumkin bо‗lgan, oliy
ma‘lumotga va kompyuterga ega bо‗lgan
ishsiz yoki yarim kunlik
talabalar soni ortib bormoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: 
