S. Y. Yusupov, sh. R. Gulomov, N. B. Nasrullayev

Kiber jinoyatlar о‗sishining asosiy sabablari. 
Kriminologiya 
nuqtai nazaridan, axborot-kommunikatsiya tizimlari va Internetdan 
foydalanishning kо‗payishi jinoyatchilar uchun yangi imkoniyatlar 
yaratilishiga va jinoyatlar о‗sishini rag‗batlantirishga sabab bо‗lishi 
mumkin (24- rasm).

---

182 
Garchi bu holatda bir qator kriminologik nazariyalar qо‗llanilishi 
mumkin bо‗lsa-da, kiber jinoyat "yangi va turli xil jinoyat turi" bо‗lishi 
jinoyatchilikning umumiy nazariyasini qо‗llash orqali о‗zgaruvchan 
vaziyatni oldindan kо‗ra bilishda va bunday jinoyatlarning oldini olishda 
muammolarni keltirib chiqaradi. 
24- rasm. Kiber jinoyatlar sodir etilishining ehtimolli sabablari 
Asosiy 
taxminlardan 
biri 
―kiberjamiyatning‖ rivojlanishi 
kompyuter tizimlarining mavjudligi, kompyuterlar taqdim etuvchi 
bevosita jinoyat imkoni bilan bog‗liq bо‗lmagan yangi fenomenlarning 
shakllanishiga olib keladi. Inson jismoniy dunyoga nisbatan kibernetika 
ichida qonuniy va noqonuniy xatti-harakatlar о‗rtasidagi farqni 
kо‗rsatishi mumkin. Masalan, kiber makonda odamlar jismoniy dunyoda 
о‗z maqomlari va pozitsiyasi tufayli sodir bо‗lmagan jinoyatlarni sodir 
etishlari 
mumkin.
Bundan 
tashqari, 
identifikatsiyalash 
moslashuvchanligi, 
dissotsiyativ anonimlik 
va 
cheklovlar 
yо‗qligi kibernetika 
sohasidagi 
jinoyatiy 
xatti-harakatlarni 
rag‗batlantirishi mumkin. 
Odatiy ishlarning konsepsiyasi ham kiber jinoyatlarning asosiy 
kuchlarini aniqlashga yordam beradi. Kundalik faoliyat konsepsiyasi 
Kiber jinoyat
Ijtimoiy-iqtisodiy 
muammolar 
Yagonalikning 
moslashuvchanligi 
va dissotsiativ 
anonimligi 
Jinoyalarni 
ijtimoiy jihatdan 
о‗rganish 
Butun dunyo 
bо‗ylab 
jabrlanuvchilarga 
erkin ulanish 

---

183 
jinoyatchilik xavfi о‗zaro aloqa bilan ortib borayotganligini 
kо‗rsatadi: manfaatdor jinoyatchi, mos qurbon va samarali advokatning 
yо‗qligi. Kiber jinoyat holatida kо‗plab mos keluvchi qurbonlar global 
tarmoq о‗tkazilayotgan vaqtining va bank, xarid qilish va fayllarni 
almashish 
kabi onlayn 
xizmatlardan foydalanishning 
kо‗payishi 
tufayli foydalanuvchilarning fishing yoki firibgarlik qurbonlari bо‗lish 
xavfini yuzaga keltirishi mumkin. 
Shu jumladan, «Twitter» va «Facebook» singari ijtimoiy 
tarmoqlarning rivojlanishi millionlab potensial firibgarliklar yoki 
qurbonlar shakllanishiga sabab bо‗ladi. Agar foydalanuvchilar faqatgina 
"dо‗stlar" doirasidan tashqaridagi muloqotni cheklovchi sozlamalarni 
ishlatmasalar, bunday ijtimoiy tarmoqlar ularni darhol kо‗plab potensial 
qurbonlarga ulanish imkonini beradi. Bundan tashqari, odatda ijtimoiy 
tarmoqlardagi profillarini о‗zining qiziqishlari va joylashuvi asosida 
joylashtirishi jinoyatchilarga muayyan xatti-harakat yoki biografik 
ma‘lumotlar bilan birlashtirilgan qurbonlarga hujum qilish imkonini 
beradi. Mavjud ―himoya‖ choralari, masalan, antivirus dasturlari va 
jinoyatni tо‗g‗rilash tadbirlari (nisbatan katta bо‗lmagan) yirik foyda 
kо‗rishni maqsad qilgan qonunbuzarni tо‗xtashish uchun yetarli 
bо‗lmasligi mumkin. 
Tashkillangan 
guruhlar 
tomonidan sodir 
etiladigan 
kiber 
jinoyatlarning asosiy sabablariga global tarmoqqa ulanish va о‗ziga 
о‗xshashlar bilan ma‘lumot almashinish kiradi. Bundaylarga yana bir 
misol, ―karding‖ yoki о‗g‗rilangan ma‘lumotlarni almashish uchun 
kredit kartalari ma‘lumotlarini о‗g‗irlovchi firibgarlardir. Kredit kartalar 
tо‗g‗risidagi ma‘lumotlarni о‗g‗rilovchi firibgarlar forumlari kо‗pincha 
―tartibsiz‖ strukturada boshqaruv zanjirisiz shaklda hosil bо‗ladi, bunda 
firibgarlar bilimlarni almashish va xizmatlarni taklif qilish uchun bir-
birini izlashadi vaglobal tarmoqda ―uchrashishadi‖. Keyinchalik, 
forumlar yanada yuqori darajadagi tashkilotga ega "markaz" vazifasini 
bajaradigan kо‗proq nazorat qilinadigan jinoiy guruhlarga aylantirildi. 
Ijtimoiy tarmoqlar ijtimoiy-targ‗ibot va shaxsiy jinoyatchilar va 
jinoyatchi guruhlar о‗rtasidagi muloqot uchun ham ishlatilishi mumkin. 
Ijtimoiy-iqtisodiy 
omillar 
ham kiber 
jinoyatlarning о‗sishini 
rag‗batlantirishda muhim rol о‗ynashi mumkin. Xususiy sektor 
korxonalari harajatlarni kamaytirishga va xodimlar sonini qisqartirishga 
majbur bо‗ladigan holat, masalan, xavfsizlikning kamayishi, axborot va 
aloqa tizimlarida zaif nuqtalardan foydalanishga olib kelishi mumkin. 
Kompaniyalarning chetki xodimlar yoki vaqtinchalik pudratchilarni 

---

184 
yollashi yoki kompaniyalar ishchilari о‗rtasida ish haqining pastligi va 
ish joyini yо‗qotishdan qо‗rqqani sababli noroziliklari mavjudligi 
sababli kompaniyalarning muayyan "ichki a‘zolari" yoki jinoiy 
guruhlarning ularga ta‘siri xavfli bо‗lishi mumkin. Kiber xavfsizlik bilan 
shug‗ullanuvchi ba‘zi kompaniyalar shtat qisqarishiga duchor bо‗lgan 
xodimlar iqtisodiy pasayish davrida sodir bо‗lishi mumkin bо‗lgan 
xavflarni 
tug‗dirishidan 
xavotirlanadilar. 
Shuningdek, 
uyushgan 
jinoyatchilik uchun yangi manbaga aylanishi mumkin bо‗lgan, oliy 
ma‘lumotga va kompyuterga ega bо‗lgan ishsiz yoki yarim kunlik 
talabalar soni ortib bormoqda.