|
Kriminallashtirish.
Tahlil qilish maqsadida
tuzilgan savolnoma
yordamida kiber jinoyat sohasidagi jinoiy qonunchilik ma‘lumotlariga
asosan hamda mamlakatlar qonunchiligi tо‗g‗risida mavjud bо‗lgan
hozirgi ma‘lumotlarni qо‗llagan holda asosiy manbalarni о‗rganish
orqali odatda kiber jinoyatchilik tushunchasi tarkibidagi 14 ta jinoyat
belgilandi. Sо‗rovda ishtirok etgan davlatlar shuni kо‗rsatdiki, ushbu 14
jinoyat keng miqyosda kriminallashtiriladi, yaqqol istisno sifatida spam
bilan bog‗liq jinoyatlar, bir qancha darajada kompyuterdan noqonuniy
foydalanish bilan, millatchilik va irqchilik bilan, internetdan bolalarni
jalb qilish va ―gruming‖ uchun foydalanish qayd etildi. Davlatlar
sо‗rovnomada keltirilmagan ba‘zi jinoyat turlarini keltirishdi. Ular
asosan kompyuterda saqlanuvchi ma‘lumotlarga tegishli edi, xususan,
nomaqbul materiallar, onlayn qimorbozlik va giyohvandlik va odam
savdosi bozori singari noqonuniy onlayn bozorlar shularning
jumlasidandir. Kо‗rsatilgan 14 ta jinoyatga tо‗xtalganda esa, davlatlar
shuni xabar berishdiki, maxfiylik, ma‘lumotlar yaxlitligi, kompyuter
tizimlarining keng tarqalganligiga nisbatan asosiy kiber jinoyatlar uchun
kiber jinoyatchilik sohasidagi maxsus jinoyatlar qо‗llaniladi. Kiber
jinoyatning boshqa turlariga nisbatan kiber jinoyatchilikka bog‗liq
bо‗lmagan umumiy turdagi qonunbuzarliklar qо‗llaniladi. Shu bilan
birga, kompyuterdan shaxsiy hayotga aralashish, firibgarlik yoki
qalbakilashtirish, shaxsiy ma‘lumotlar bilan bog‗liq jinoyatlarni sodir
etishda foydalanilganda ikkala yondashuv qо‗llaniladi.
Kompyuter tizimlari va ma‘lumotlariga noqonuniy kirish jinoyat
obyekti (axborot, tizim ma‘lumotlari) va ―shunchaki‖ kirish yoki
yо‗qotish , zarar yetkazishning qо‗shimcha niyatlari bilan amalga
oshirilgan ishning kriminalizatsiyasiga qarab farqlanadi. Kompyuter
tizimlari yoki ma‘lumotlari faoliyatiga aralashuv kriminallashtirilganda
niyatning mavjudligiga yondashuv turlicha bо‗ladi. Kо‗plab
mamlakatlarda aralashuv atayin uyushtirilgan bо‗lishi lozim bо‗lsa,
boshqalarida ehtiyotsizlik tufayli yuzaga kelgan kirish ham hisobga
olinadi. Kompyuter ma‘lumotlariga aralashuv, о‗chirish va zarar
yetkazishdan tortib to о‗zgartirish, bloklash, kiritish va tarqatishgacha
187
bо‗lgan qilmishlarni qamrab oladi. Ma‘lumotning noqonuniy qо‗lga
olinishining
kriminallashuvi
omma
uchun
mо‗ljallanmagan
ma‘lumotning qо‗lga olinishi bilan cheklangan yoki cheklanmaganligi,
hamda ma‘lumot ―texnik vositalar‖ yordamida qо‗lga olinganligiga
binoan farqlanadi. Barcha davlatlarda ham kompyuterning noqonuniy
qо‗llanishi vositalari kriminallashtirilmaydi. Bu kriminallashtiriladigan
davlatlarda jarayon jinoyatning kompyuter dasturlari va kirish kodlarini
saqlash, tarqatish yoki foydalanishiga qarab bir-biridan ajraladi.
Butunjahon hamkorligi nuqtai nazariga kо‗ra, bunday farqlanish ikki
karra jinoiy javobgarlikka ta‘sir qilishi mumkin.
Qator mamlakatlarda maxsus kiber jinoyatlarga: kompyuter
firibgarligi, qalbakilashtirish va shaxsiy ma‘lumotlardan foydalanishga
nisbatan munosabat qabul qilingan. Boshqa davlatlarda firibgarlik va
о‗g‗rilikka nisbatan umumiy munosabat belgilanadi yoki asos tariqasida
qilmishning markaziy elementini aks ettiruvchi jinoyat, jumladan,
shaxsiy ma‘lumotlarga bog‗liq holatda noqonuniy kirish, ma‘lumotlarga
aralashish va qalbakilashtirish olinadi. Ma‘lumotlarning mazmuni,
xususan, bolalar pornografiyasiga aloqador jinoyatlar kriminallashuvi
juda keng tarqalgan. Biroq "bola" atamasi ta‘rifida, vizual materiallarga
nisbatan cheklovlar yoki simulyatsiya qilingan materiallar yо‗qligi
hamda harakatlarga nisbatan ham nomuvofiqliklar mavjud. Garchi
kо‗pchilik davlatlar bolalar pornografiyasini ishlab chiqarish va tarqatish
qilmishlarini jinoyat deb hisoblasa-da, saqlash va foydalanishning
kriminallashuvida sohasidagi keng qamrovli о‗zgarishlar kuzatilmoqda.
Kompyuter jinoyatlariga kelsak, mamlakatlar kо‗pincha mualliflik
huquqi va tovar belgilari bilan bog‗liq bо‗lgan qilmishlar ular qasddan
va tijoriy maqsadda qilinsa umumiy jinoiy javobgarlikka tortilishini
xabar qiladilar.
Ijtimoiy tarmoqlar va foydalanuvchilar tomonidan yaratilgan
Internet
kontentining
ortib
borayotgan
ommaviyligi kо‗plab
mamlakatlarda jazo qonunchiligi kо‗rilishiga olib keldi, bu esa sо‗z
erkinligi huquqlarini hurmat qilishga chaqirgan tartibga solish
choralarini kо‗rishga sabab bо‗ldi. Respondent davlatlar sо‗z erkinligini
cheklashning turli darajalari, jumladan, ifloslanish, hurmatsizlik,
tahdidlar, nafratni qо‗zg‗atish, diniy his-tuyg‗ularni haqorat qilish,
odobsiz materiallarni tarqatish va jamoatchilikning xavotirlanishiga
barham berish haqida hisobot beradi. Ba‘zi cheklovlarning ijtimoiy-
madaniy elementi nafaqat milliy qonunchilikda, balki kо‗p tomonlama
hujjatlarda ham namoyon bо‗ladi. Bu borada, kiber jinoyatlarga qarshi
188
kurash bо‗yicha mintaqaviy
hujjatlarda jamoat axloqi, pornografik
materiallar va diniy, oilaviy prinsiplar yoki qadriyatlarning buzilishi
bilan bog‗liq umumiy jinoyatlarni kо‗zda tutilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
