С. Газиназарова. И. Ахмедов. Б. Мухамедгалиев. А. Хожиев

экологик 
омиллар деб 
юритилади. Атроф муҳитнинг организмга таъсир этивчи омилларини 
абиотик, биотик ва антропоген каби омилларга ажиратиш мумкин.
Атроф муҳит омиллари тирик организмларга айрим ҳолларада ижобий 

---

14 
таъсир кўрсатса, айрим ҳолларда зарарли таъсир кўрсатади, айрим ҳолларда 
уларни ҳаётини сақлаб қолишга олиб келса, айрим ҳолларда эса уларни ҳалок 
этиши мумкин.
Абиотик омиллар – бу тирик организмга билвосита ёки бевосита таъсир 
этувчи атроф муҳит омиллари – кимёвий, физик, географик, ва иқлимий 
турларга бўлинади. 
Кимёвий абиотик омилларга - ҳаво, сув ва тупроқнинг таркиби кирса, 
физик абиотик омилларга – ҳарорат, ёруғлик, босим, намлик, зичлик киради, 
географик абиотик омилларга - кун ва туннинг узунлиги, ер юзасининг 
рельефи ва бошқалар кирса, иқлимий абиотик омилларга эса шамол, ҳаво 
сув, денгиз оқими, радиоактив нурлар ва бошқалар киради.
Абиотик омиллар ҳар бир организм учун жуда зарур элементлар 
ҳисобланиб, организм шу омилга мослашган тақдирдагина ўз ҳаётини сақлаб 
қолиши мумкин. Куз келганда ҳароратнинг пасайиши натижасида баъзи 
дарахтларнинг барг тўкиши ёки иссиқ қонли ҳайвонларни тулаши ана 
шундай мослашишларнинг бир кўринишидир. Қиш совуқ, кучли шамолли 
бўлса, қишда очиқда яшовчи йирик ҳайвонлар учун ноқулай бўлади. Инида 
ёки қор тагига кириб яшайдиган кичик ҳайвонларга эса таъсир этмайди. 
Баъзан бактериялар муҳитга шундай мослашиб кетганки, хатто улар 
атмосфера босими юқори бўлган ерларда ҳам яшаса, баъзи бактериялар 
нурланишга чидамли бўлиб, ҳатто атом реакторларида ҳам яшайди.
Биотик омиллар. Барча тирик мавжудотлар – ҳайвонлар, ўсимликлар, 
микроорганизмларни организмга кўрсатган таъсири биотик омил деб 
юритилади. Биотик омиллар антогонистик ва ноантогонистик шаклларда 
бўлиши мумкин. Антогонистик биотик омиллар – бу ўзаро рақобат, 
душманлик ва қарама-қаршилик асносида бўлган муосабатларнинг барчаси 
киради. Ноантогонистик биотик омиллар эса – ўзаро хамжиҳатлик, дўстона 
муносабатларнинг барчаси киради. Бошкача қилиб айтганда, биотик омиллар 
бу тирик мавжудотнинг бир бирига таъсирининг шаклларидир. Ҳар бир 

---

15 
организмнинг тўғридан-тўғри ёки билвосита таъсирида бўлиши мумкин. 
Организмларнинг бир бирига кўрсатган таъсири маълум ҳудудда тарқалган 
ўсимлик ва ҳайвонларда, айниқса яққол кўриниб туради. Булар озуқа 
занжири, рақобат ва бошқа қуринишда намоён бўлади.
Бугунги кунда биотик омилларнинг қуйидаги турлари мавжуд: 
1. Симбиоз (лотинча сўз бўлиб, ўзбек тилида хамжиҳатлик, бирга яшаш 
деган маънони билдиради) – бунга турли синфга оид бўлган тирик 
организмларнинг ўзаро манфаатли, лекин шарт бўлмаган муносабатлари. 
Масалан дайди қисқичбақа ва криветка актиниянинг муносабатлари. Бунда 
криветка қисқичбақанинг белига ёпишиб олади ва ўзини ташқи хавфдан 
мухофаза қилади, қисқичбақа эса бунда ўзига кўпоқ озиқа олиш имконияти. 
2. Мутуализм бунга турли синфга оид бўлган тирик организмларнинг 
ўзаро манфаатли,лекин шарт бўлмаган муносабатлари киради. Масалан бу 
муносабатларга ўсимлик гуллари чангларининг турли ҳашорот ва қушлар 
томонидан тарқалиши киради.
3. Комменсализм (лотинча сўз бўлиб, ўзбек тилида иттифоқ деган 
маънони билдиради) бунга турли синфга оид бўлган тирик организмларнинг 
шундай муносабатлари кирадики, бунда бири учун манфаатдор бўлса, 
иккинчиси учун бу муносабатларнинг фарқи йўқ. Масалан, майда ҳайвонлар 
ва қушлар йиртқич ҳайвонларнинг қолдиғи билан озиқланиши мисол бўла 
олади.
Антропоген омиллар бу кишилик жамиятининг ва айниқса тирик 
организмларга кўрсатаётган таъсиридир. Сўнгги йилларда кишилар фан ва 
техника ютуқлари билан қуролланиб табиатга жуда катта куч билан таъсир 
этмоқда. Натижада, табиатнинг тирик организмлари ҳисобланган ўсимлик ва 
ҳайвонлар табиий ҳолатида кескин ўзгаришлар рўй бериб, уларнинг баъзи 
турлари камайиб кетмоқда. Бу омилни тушуниш учун биргина Жак ва 
Кустонинг аянч билан айтган иборасини келтириш мумкин:-“Агарда илгари 
инсон табиатдан қўрқадиган бўлса, бугунги кунга келиб табиат инсондан 

---

16 
қўрқадиган бўлиб қолди” – деган фикрида жуда катта маъно бордир.
Сайёрамизнинг юпқа ҳаёт қатламида жонли ва жонсиз табиатнинг ўзаро 
таъсир жараёни рўй беради. Бу юпқа ҳаёт қатлами биосфера ёки биогеосфера 
деб аталади. Биогеосфераларнинг ҳамма қисми яхлит бир-бирига ўхшаш 
табиат компонентларидан ташкил топган эмас. Унинг нисбатан бир хил 
табиат компонентлари (атмосфера, тоғ жинси, тупроғи, ўсимлиги, ҳайвонот 
дунёси, гидрологик режими) билан тавсифланадиган қисмлари биогеоценоз 
деб юритилади. Бунга тундра, ўрмон, ўрмон-дашт, яримчўл, чўл, ботқоқ, 
ўтлоқ, каби биогеоценозлар мисол бўлади. Биогеоценозлардаги барча 
организмларни (ўсимлик, ҳайвонот олами микроорганизми) биоценозлар 
ташкил этади. Ўсимлик ва ҳайвонот турларининг зонал ва нозонал 
тақсимланиши биоценозларга мисол бўлади.
Жамият ривожланиши тарихининг биринчи босқичида кишилар 
ҳайвонларни ов қилиб, ўсимликлар уруғини йиғиб уларга таъсир этган бўлса, 
ҳозир эса қишлоқ хўжалигининг тез суръатлари билан ўсиши ва уни 
кимёлаштириш, саноат ва транспортнинг ривожланиши орқали таъсир этиб, 
уни ифлослаб, табиий ҳолатига жиддий ўзгаришлар киритмоқда. Ҳозирги 
кунда дунёнинг бирор жойи йўқки, у ердаги ҳаётга инсоннинг таъсири 
етмаган бўлса.
Шу жиҳатдан қараганда тирик мавжудот ҳаётига инсонни (антропоген) 
таъсири абиотик ва биотик омиллар таъсиридан ортиб бормоқда. Бу эса 
инсонни табиатга, хусусан биосферага кўсатаётган таъсирини тартибга 
солиш, босфера ресурсларини муҳофаза қилиб, бойитиб боришини тақозо 
этади.
Биоценозда 
мураккаб 
ҳаётнинг 
давом 
этишида 
табиат 
компонентларининг иштироки жуда катта. Табиатнинг абиотик омиллари 
бир-бири билан узвий алоқада бўлиб, таъсир кўрсатиши сабабли ҳаётда 
назорат қилиб, уни маълум йўналишга солиб туради. Айни вақда тирик 
организмлар билан уларни ўраб турган ўзаро алоқаси ва таъсир этиш 

---

17 
жараёнида улар орасида жуда мураккаб ўзаро алоқалар вужудга келади. 
Демак, ҳар бир биогеоценозда ўз-ўзини бошқарувчи экологик система 
мавжуд. Лекин бу система сўнги пайтларда антропоген омиллар таъсирида 
бузилиб ўсимлик ва ҳайвонот оламида салбий ўзгаришлар вужудга келмоқда. 
Агроценозда одам компонентлар таъсирини ҳохлаган томонига 
ўзгартиради, яъни турли агротехник чора тадбирларни қўллаш орқали 
фойдали ўсимлик ва ҳайвонлар турларини кўпайтириб, зараркунанда 
ҳашорот ҳамда бегона ўтлар миқдорини камайтиради. Шу сабабли агроценоз 
тузилиши табиий туркумлар тузилишига нисбатан содда бўлади. Бу эса ўз 
навбатида агроценоздаги жараёнларни кишилар томонидан бошқариб, 
тартибга солиб туришни тақозо қилади. Лекин шуни эсдан чиқармаслик 
керакки, агроценозларда компонентлар мувозанатини одам томонидан 
сақланиб, бошқариб тартибга солиниб туриш жараёнида табиий 
ландшафтларнинг антропоген ифлосланишига йўл қўймаслик керак. 
Шунингдек, табиий биоценозларни сақлаб қолиш мақсадида уларни 
ўзлаштириб ёппасига қишлоқ хўжалик ландшафтига айлантириш экологик 
жиҳатдан мақсадга мувофиқ эмас. Балки агроценозлар орасида антропоген 
таъсирига учрамаган ажойиб табиатга эга бўлган территорияларни табиий 
ҳолича сақлаб қолувчи қўриқхоналар ёки заказниклар сифатида сақлаб 
қолиш керак. Бунда чора тадбир табиатни муҳофаза қилишнинг умумий 
стратегиясига киради.