С. Газиназарова. И. Ахмедов. Б. Мухамедгалиев. А. Хожиев

1 .
 
ЭКОЛОГИК ХАВФСИЗЛИК ФАНИНИНГ АСОСИЙ 
ТУШУНЧАЛАРИ,ТАЪРИФИ 
 
Калит сўзлар. Хавф, хавфсизлик, табиат, ҳаёт, ҳалокат, талофат, 
муҳит, шикастланиш, жароҳатланиш, зарарланиш, ходисалар, инсон, 
таъсир, мувозанат, фаолият, жараёнлар, ишлаб чиқариш.
Табиий муҳитни муҳофазалаш, унинг имкониятларидан оқилона 
фойдаланиш ҳозирги замоннинг энг долзарб муаммоларидан бирига 
айлангандир. 
Халқнинг истеъмол молларига бўлган талабини қондириш мақсадида, ер ости 
конларини қазиб ва артезан сувларидан фойдаланиш, деҳқончилик қилинадиган 
ерларни, шаҳар ва қишлокларни кенгайтириш, турли хил саноат корхоналарини 
қуриш билвосита табиий муҳитга салбий таъсир кўрсатади. Ушбу таъсирни 
олдиндан кўра билиб, тегишли чора-тадбирларни қўллаш, уларнинг салбий 
оқибатларини камайтириш, фойдали томонларини ошириш чоралари кўрилмаса, 
табиатнинг жонли қисми ўла бошлайди. 
Фан-техника таракқиёти биз яшаб турган дунёни таниб бўлмас даражада 
ўзгартириб юборди. Экологик ҳалокат, айрим ҳудудларда қилинган тахминларга 
кўра, олдини олиб бўлмаслик даражасида хавф туғдирмоқда. Аммо унинг 
тарқалишини камайтириш, техноген ва ижтимоий-маданий оқибатлар 
шиддатини тўхтатиш зарур. Бунинг учун турли соҳа мутахассислари ўзларининг 
экологик билимларини ошириб, режалаштирилаётган ишлари билан табиий 
муҳитга зарар етказмаслик чораларини кўрмоқлари керак. 
Салбий экологик оқибатларнинг асосий сабабларидан бири ер, сув, минерал 
хом ашёлардан фойдаланиш принципларини бузилишидир. Айнан шу принцип 
халқ хўжалигининг кам самарали-экстенсив йўлдан бориши учун қулай 
шароитлар яратди, ресурсларни тежайдиган техника ва технологиянинг кенг 
жорий қилинишига тўсқинлик қилди, шунингдек, атроф муҳитга зарар етказган 

---

8 
ҳолда режани бажариш каби ғайри экологик ёндашувни келтириб чиқарди. 
Марказий Осиё қишлоқ хўжалигини экстенсив ривожлантириш, ер ва сувдан 
тартибсиз фойдаланиш натижасида Орол денгизи қурий бошлади. Унга яқин 
жойлашган ерларнинг экологик тизими, ҳайвонот ва ўсимликлар дунёси чуқур 
инқирозга учради. Пахта етиштиришга ажратилган ер майдонларининг анчагина 
қисмини касаллик қўзғатувчи зараркунандалар ва касалланган ўсимликлар 
босган. Метеорология маркази маълумотларига қараганда Орол денгизининг 
қуриган ва қарийб бир неча минг квадрат километрга чўзилган тубидан ҳар 
йили миллион тонналаб кўз илғамас даражадаги чанг ва туз шамол билан 
учириб кетилиши натижасида. Орол бўйи худудларда экологик хавфсизлик 
даражаси ортиб бормоқда. Экологик ҳолатнинг салбий ўзгаришига 
ҳудудларнинг метрологик шароитлари ҳам таъсир қилади. 
Марказий Осиё ҳудудида қуёш ҳароратининг юқори бўлиши инсон 
организмида қон айланишини кучайтиради, кўп миқдорда терлатиб, айрим 
кимёвий моддаларнинг тери орқали сўрилишига, хатто меъёрномада кўрсатилган 
энг кичик рақам ҳам ҳалокатли заҳарланишга олиб келиши мумкин. Бундай 
шароитларда руҳий (85 фоизга) ва асаб хасталиклари (109 фоизга), нафас олиш 
аъзолари хасталиклари (108 фоизга) кўпаяди. Таркибида нитробирикмалар 
мавжуд бўлган сув ва озиқ-овқат маҳсулотларини узоқ муддат истеъмол қилиш 
моддалар алмашинуви, таянч-ҳаракат ва асаб тизимлари хасталикларини, 
ирсий нуқсонларни келтириб чиқаради. Республикада Чирчиқ, Олмалиқ, 
Оҳангарон, Ангрен, Фарғона, Марғилон, Навоий ва бошқа бир қатор жойларда 
кимёвий, нефть-кимёвий ҳамда микробиологик тармоқлар корхоналарининг, кўп 
қувват ва сув талаб қиладиган ишлаб чиқариш воситаларининг кўплиги туфайли 
экологикнинг салбий ўзгариши кескинлашди. Тожикистоннинг Турсунзода 
шаҳрида жойлашган алюминий заводининг салбий оқибатлари Сурхондарё 
вилоятининг Сариосиё, Денов, Шўрчи ва Олтинсой туманларида сезилди. 
Натижада анор ва хурмонинг ҳосилдорлиги ва сифати пасайиб кетди, аҳоли 
саломатлиги эса, ёмонлашди. 

---

9 
Республикамиз мустақилликка эришгач, соғлом авлодни тарбиялаб ўстириш 
учун алоҳида аҳамият берилмоқда. Ёш авлоднинг ва умуман табиатнинг жонли 
қисмини соғлом ўсиши табиатнинг жонсиз қисмини ташкил қилган ер, сув ва 
ҳавонинг тозалигига боғлиқдир. Шу сабабли Республикамиз Президенти И. А. 
Каримов экологик муҳитни соғломлаштиришга ва Орол денгизи муаммосига 
алоҳида эътибор бермоқдалар. Ўзбекистон Конституциясида фуқаролар табиатни 
муҳофаза қилишлари, унинг бойликларини қўриқлашлари шарт эқанлиги 
кўрсатилган. Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида 1992 йил 9 декабрда 
Ўзбекистон Республикаси Қонуни тасдиқланди. Олим, мутахассис ва сиёсий 
арбобларни экология ва соғломлаштириш муаммоларига жалб этиш, шунингдек, 
халқнинг экологик билимини ошириш мақсадида 1992 йилда Халқаро 
ЭКОСАН жамғармаси ташкил этилди. Кейинги беш йил ичида табиатни 
муҳофазалаш, Орол денгизи, экологик таьлим ва тарбия муаммоларига 
бағишланган халқаро ва республика илмий-услубий кенгашлари бўлиб ўтди; 
натижада экологик назорат кучайтирилиб, замонавий технология ва ишлаб 
чиқариш усулларига ўтиш ҳисобига чиқиндилар миқдорининг камайиши 
кузатилмоқда. Экологик хавф-хатар, табиий муҳитни ташкил қилувчилар, 
атмосфера, тпроқ ва сувнинг заҳарланиши, зарарланиши натижасида инсон ҳаёт 
фаолиятининг бузилишидир. 
Табиий муҳит - ҳаёт ва инсоният маконидир. Табиат ниҳоятда мукаммал 
бўлиб, унинг бир маҳсули иккинчисига озуқа ҳисобланади ва кўпайишга имкон 
беради.
Техника тараққиёти табиий бойликлардан фойдаланишни ва табиий муҳитни 
заҳарловчи моддалар билан ифлосланиши меъёридан ошириб юборди. Натижада 
табиий мувозанат бузилмоқда. Ҳаво, сув ва тупроғи ўзгарган, бузилган ҳудудлардаги 
ўрмонлар йўқолиб, уларнинг ўрнини чўллар ва саҳролар эгалламоқда. Ёввойи 
ҳайвонлар, балиқлар ва қушлар қирилиб бормоқда, инсоният саломатлигига зиён 
етказилмоқда. Шунинг учун ҳам табиатни муҳофазалаш ишлари давримизнинг 
сиёсий, иқтисодий, техник ва тарбиявий аҳамиятга эга бўлган муаммоларидан 

---

10 
бирига айланди. Табиат қонунларига эътиборсизлик оқибатида халқ хўжалигига 
зиён келтирилмоқда, ернинг чўкиши ва сурилиши, сел каби хавфли ҳодисалар 
кўпаймоқда, ичимлик сувларининг ифлосланиши эса сув танқислигини юзага 
келтирмокда. 
Кейинги йилларда Республикамизда табиатни муҳофаза қилишга эътибор 
кучайди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримовнинг «Ўзбекистон 
XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт 
кафолатлари» асарида ҳам табиатни муҳофазалашга алоҳида эътибор берилган. 
Лекин бузилган муҳитни тиклаш, уни асраб қолишга нисбатан жуда қийиндир. 
Шунинг учун ҳам Орол денгизининг дастлабки табиий ҳолатини тиклаш масаласи 
ҳозирги куннинг долзарб муаммоларидан бўлиб қолмоқда. Қорақум канали 
атрофида вужудга келган кўл ва ботқоқларни йўқотиб бўлмаяпти. Бундай 
кўнгилсиз ҳолатларнинг вужудга келишига сабаб қурилиш, бўз ерларни 
ўзлаштирувчи мутахассис муҳандислар ва ҳатто раҳбар ходимларда экологик 
билимнинг етишмаслигидир. 
Табиий муҳитни муҳофаза қилиш мақсадида инсоннинг табиатга қиладаган 
ҳар қандай таъсирини инкор этмай, фақат унинг салбий оқибатларини 
камайтирувчи усуллар орқали халқ хўжалигини ривожлантириш йўлида зарурий 
тадбирларни амалга оширмоқ керак. «Экология» грекча сўз бўлиб, яшаш жойи 
ва муҳит ҳақидаги фан маъносини англатади. Бу сўз кўп вақтгача, асосан, 
биология фанида қўлланиб келинган. Ҳозирги даврда унинг луғавий маъноси 
кенгайиб, у табиий, техника ва ҳатто ижгимоий фанларга ҳам кириб бормокда. 
Экология, фани ниҳоятда кўп тармоқлидир, масалан, биоэкология, 
гидрометиозкология, саноат эколргияси ва ҳоказо. Экологиянинг барча соҳа 
тармоқларини фақат битта соҳа мутахассиси ўзлашгириб олиши қийин.
Ҳозирги экология фақат тирик организмлар ўртасидаги муносабатлари ёки 
оргнизмлар ўртасидаги муносабатларни ёки организмлардан юқори турувчи 
тизимларга хос қонуниятларни ўрганиш билан чегараланиб қолмай табиат билан 
жамият ўртасидаги муносабатларни энг мақбул ечимларини асослаб бериши 

---

11 
зарур

29

. Шунинг учун улар экологиянинг ўзларига тегишли йўналишларини 
ўзлаштирсалар ва унга амал қилиб ишласалар, мақсадга мувофиқ бўлади. 
Хавфсизлик атмаси инсоннинг хавфлардан ҳимояланганлик даражасидир. 
Табиий муҳитни муҳофазалашда инсон фаолияти таъсиридаги Ер қобиғининг 
устки қисмини ташкил этган тоғ жинсларини, тупроқларни ва ер ости 
сувларини зарарли моддалар билан ифлосланишидан, ер сатҳи тузилишининг 
ўзгаришидан, сурилма, чўкиш, сел, тупроқ эрозияси ёки шўрланиш, 
ботқокланиш, ер қимирлаш каби салбий жараёнлардан сақлаш, чора-тадбирлар 
белгилаш, ҳамда ер ости қазилма бойликларидан омилкорлик билан 
фойдаланиш табиий муҳитни муҳофазалашнинг геоэкологик асослари 
ҳисобланади. Кейинги йилларда экологик муҳит ёмонлашган ҳудудларда махсус 
геоэкологик қидирув ва хариталаш ишлари ўтказилмокда. Бу ишларни амалга 
оширишда табиий муҳитни ташкил қилувчи геологик компонентларнинг вужудга 
келиши, ривожланиши ва барҳам топиши қонуниятларини билмасдан туриб, 
бирор бир чора-тадбир белгилаш ёки кўриш қийин. Шунинг учун ушбу ўқув 
қўлланмада ана шу геологик компонентларга салбий таьсир этувчи табиий ва 
одамлар фаолияти билан боғлиқ бўлган техноген омиллар тўғрисида, уларнинг 
таъсир даражаси, келтириб чиқарадиган оқибатлари тўғрисида маълумотлар 
берилган.