|
Ellin madaniyati.
Ellin davrining eng muhim merosi madaniyat bo`lib, bu
madaniyat ellin dunyosining barcha hududlariga keng tarqalib, qadimda boshqa
xalqlar, Rim madaniyati rivojlanishiga hamda o`rta asrlar manadiyatiga ulkan
ta`sir ko`satdi. Ellin madaniyati bir xil bo`lmay, har bir hududda mahalliy barqaror
madaniyat an`analari va boshqa madaniyatlar unsurlarining o`zaro qo`shilishi
natijasida shakllandi
.
Ellin dunyosining ma’naviy shakllanishida Александр
davlatиning ulkan hududlari, cheklanmagan podsho hokimiyatiningmavjudligi,
shaharlarning amaldagi mustaqilligining yo`qolishi o`z ta’sirini o`tkazdi.
Bu davrda fan va texnika notekis rivojlandi. Davlat hokimiyati manfaatdor
bo`lgan harbiy ish, kemasozlik, shaharlarni qamal qilish texnikasi va qurilish
sohalarida eng katta yutuqlarga erishildi.
1. Din va falsafa.
Ellinizm davrida yunon dunyosi Sharq diniy
tasavvurlarini qabul qila boshladi. Misrda Kichik Osiyo xudosi Serapisga
sig`inish avj oldi. Misr ma`budasi Isidani yunonlar Demetra sifatida qabul qildilar.
Pergamda Frigiya ma’budasi (Kibela-yerning onasi) bosh ma`buda sifatida qabul
qilina boshlandi. Ellinlashgan Sharq ilohlarining barchasi mistik va ekstatik edi.
Ellin davlatlarida turli xudolar, turli xalqlarning diniy e’tiqodlari keng
tarqaldi. Diniy tolerantlik shakllandi. Joylarda dinning universalligini namoyish
qilishga intilib, barcha xudolarga atab ibodatxona-Panteon qurila boshlandi. Ana
shunday PanteonIskandariyada qurildi. Yunonistonda yahudiy dini tarqala
boshladi. Yunonlar bu monoteistik dinga ishonib, uni qabul qildilar. Yahudiy
diniga yangi qabul qilinganlar
“
prozelitlar” deb ataldi.
Turli hududlarda turli xudolarga e`tiqod qilish saqlanib qolsada, ayrim
xudolarga e`tiqod qilish keng tarqaldi. Zevs, Dionis, Osiris hamda Kichik osiyo
ma`budlari Sabaziy va Adonisga, ayol ma`budalardan Misr Isidasiga sig`inish
keng yoyildi. Sharqda shakllangan sinkretik e`tiqodlar Kichik Osiyo, Yunoniston
va Makedoniya, keyin esa, G`arbiy O`rtayer dengiziga kirib bordi.
Ellin madaniyatining tarqalishidagi eng muhim omil an`anaviy va yangi
paydo bo`lgan ko`plab bayramlar bo`ldi. Xudolar sharafiga o`tkaziladigan
bayramlar bir qatorda homiy podsholar sharafiga diniy markazlar va poytaxtlarda
o`tkaziladigan maxsus bayramlar paydo bo`ldi. Misol uchun, ana shunday
bayramlardan biri er. avv. 165-yil poytaxt Antioxiya yaqinida Antiox IV
tomonidan o`tkazilgan bayramni ko`rsatish mumkin. Bu bayramning ochilishida
50 mingga yaqin piyoda va otliq askarlar, jang aravalari va fillar, oltin gulchambar
kiygan 800 o`smir va oltin va kumush billan bezalgan taxtiravonlarda o`tirgan 580
ayollar; xudolar va qahramonlarning son-sanoqsiz boy bezalgan haykallari
miqdori; yuzlab qullar oltin va kumush buyumlar, fil suyagini olib borar edilar.
Manbada 300 qurbonlik dasturxonlari va minglab boqilgan buqalar ko`rsatiladi.
Bayram 30 kun davom etib, bayram davomida turli xil gimnastika o`yinlari,
181
bellashuvlar, teatr tomoshalari, ming-bir yarim ming kishiga mo`ljallangan
bazmlar, ov uyushtiriladi.
Ptolemeylar Misrida qadimgi fir`avnlar davrida bo`lganidek, podsho
hokimiyatining mavqei kuchayib ketdi va elin sharqidagi boshqa mamlakatlardagi
kabi Misrda podsholarga sig`inish yana avj oldi. Ptolemey II Filadelf o`zi va o`z
singlisi Arsinoyaga sig`inishga farmon berib, o`zi va singlisi sharafiga
ibodatxonalar qurdirdi. Shuningdek, Misrda Ptolemey III va uning xotini
Berenikaga sig`inish keng yoyildi.
O`sha davr falsafasida inson shaxsini o`rganish muammosi birinchi o`ringa
chiqa boshladi. Er. avv. V-IV asrlarda ikki falsafiy maktab: yangi stoik va epikur
maktablari vujudga keldi. Ular inson, shaxs nima, baxt nima degan savollar ustida
bosh qotira boshladilar. Afinada stoiklar maktabiga er. avv. 302yil kelib chiqishi
Kipr orolidan bo`lgan faylasuf Zenon (er. avv. 336-264-yillar) asos soldi. Bu
maktabga ellin davrining ko`pgina taniqli faylasuflari va olimlari kirgan edi.
Stoiklar Afinaning eng gavjum joyi bo`lmish agorada, naqshin peshayvon “stoya”
ostida vaz aytib, o`z tinglovchilariga ta’lim berar edilar (Bu maktabning nomi ham
shu so`zdan kelib chiqqan). Stoizm yunonva Sharq nazariyalarining sintezi edi.
U keng tarqalgan va shu bilan birga, uzoq yashagan ellin falsafiy maktabi edi.
Stoiklar hamma narsani, shu jumladan, fikr, so`z, olov va shu kabilarni ham jism
deb atar edilar. Butun olamni stoiklar rivojlanib turadigan olov deb hisoblashar
edi. Stoiklar barcha odamlar teng degan g`oyani ilgari surdilar. Ular insonlar tabiat
bilan uyg`un holda yashab, baxt va ilohiylik topadi degan fikrni shakllantirdilar.
Er. avv. IV asrda Afinada Epikur falsafa maktabi shakllandi. Faylasuf
Epikurning bog`ida uning do`stlari va shogirdlari to`planib, falsafiy suhbatlar
qurdilar. Bozorlar, maydonlar, odamlar ko`p bo`lgan joylarda o`z ta’limotlarini
targ`ib qilgan stoiklardan farq qilgan holda Epikur tinch va sokin joyda tafakkur
qilishni yo`lga qo`ydi. Epikurchilar “Baxtning mohiyati-azobning yo`qligidir”,
“Kimda kam ehtiyoj bo`lsa, u kishida ko`p farog`at bo`ladi” tushunchalarni ilgari
surdilar.
Er. avv. III asrda yana bir falsafiy maktab-skeptiklar maktabi shakllandi.
Bu maktabga Arastuning kichik zamondoshi Pirron asos soldi. Skeptiklar atrof
dunyoni bilib bo`lmaydi, uning tabiati to`g`risidagi barcha nazariyalar xayol deb
hisobladilar. Shuning uchun ular fizika bilan shug`ullanmadilar. Dunyoning bilish
nazariyalarini yaratmadilar. Lekin boshqa maktablar yaratgan nazariyalar
tanqidiga e’tibor berdilar. Ular: “Barcha narsalarni hech qachon bilib bo`lmaydi,
ular haqida na haqiqatni, na yolg`onni aytishlarimumkin emas” deb hisobladilar.
Skeptiklar falsafiy oqimi tibbiyotga ta’sir qildi. Tabiblar kasalliklarning
sabablarini bilishlari mumkin emas, faqat bemor kasalligini kuzatish kerak,
kasallikni kasalda dorilarni sinash bilan davolash zarur degan tushunchani ilgari
surdilar.
Er. avv. IV asrda falsafada yana bir maktab-kiniklar paydo bo`ldi. Bu
maktab asoschisi Antisfen bo`lib, Diogen uning mashhur o`quvchisi edi. Kiniklar
tabiatga qaytish qulayliklaridan voz kechishni talab qildilar. Insonning qonun-
182
qoidalari tabiatga qarama-qarshidir deb, davlatni tan olmadilar. Ular ko`chlar,
maydonlar va portlarda olomon oldida so`zga chiqib, mavjud tartibqoidalarning
noto`g`riligini asosladilar. Kambag`allikni nafaqat so`zda, balki o`z turmush
tarzlari bilan targ`ib qildilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
