Ўрта асрлар Шарқ санъати. Араб Халифалиги даври. Маъруза мазмуни

Мавзу – 24. Ўрта асрлар Шарқ санъати. Араб Халифалиги даври.


Маъруза мазмуни
Араб давлатининг вужудга келиш сабаблари. Ислом байроғи остида. Халифалик даври. Халифаликни ташкил этадиган давлатлар. Ислом архитектурасини шаклланиши. Мавритан санъати. Амалий-безак санъати.

Арабистон ярим оролида маданият жуда қадим замонларда вужудга келди. Бу ерда эрамиздан аввалги мингинчи йиллардаёқ бой қулдорлик давлатлари мавжуд бўлган. Арабистон аҳолисининг кўпчилик қисми чорвачилик билан шуғулланган. VII асрнинг бошларига келиб, араб жамоаси ичида содир бўлган ички синфий табақаланиш ва сиёсий вазият Араб давлатининг ву­жудга келишига сабаб бўлди. Араб жамоасининг сиёсий бирлашиши VII асрнинг бошларида янги ислом дини байроғи остида борди. Бу диннинг асосчиси Муҳаммад бўлиб, унинг давомчилари арабча муслимлар (худо бандалари) мусулмонлар деб юритила бошланди.

Дастлабки даврларда Муҳаммад ва унинг ворислари (халифалари) турадиган жой Арабистондаги Мадина ва Макка бўлган. VII асрда араблар Фаластин, Сурия, Месопотамия, Миср, эрон ерларини босиб олди. VIII аср бошларига келиб эса, араблар Пиренеи ярим оролидан тортиб, Шимолий Африка, Кавказ ва ўрта Осиё ерларигача қўлга киритиб, Испания ерларидан то Ҳиндистонгача чўзилган катта араб давлатини - халифаликни ташкил этдилар. Лекин араб давлати сиёсий бирлик жиҳатидан жуда заиф эди. Шунинг учун IХ-Х асрларда халифалик қатор феодал давлатларга парчаланиб кетди. ўрта Осиё, Кавказ орти, Миср ва Мағриб эса, араб давлати хукмдорлигидан озод бўлди. Яқин шарқда содир бўлган социал-тарихий жараён Шимолий Африка ва Олд Осиёда янги араб миллатини, Сурия, Ироқ, Миср, Тунис, Жазоир, Марокаш каби араб давлатларини юзага келтирди. Бу давлатларнинг саньати ва маданияти ўзига хос йўлда ривожланиб борди. Шу билан бирга, бу мамлакатлар саньати ва маданиятида мавжуд ўхшашликларни инкор этмаслик керак. Бунга сабаб, араб мамлакатларида феодализм тараққиётидаги йўл ва усулларнинг бир-бирига яқинлигидир.
Ўрта аср араб саньати равнақига ислом динининг таьсири ҳам сезиларли бўлди. Бу, айниқса, меьморлик, амалий-декоратив саньатда яққол кўринади. Халифалик даврида граждан ва дин билан боғлиқ бўлган бинолар қуриш авж олди. Шу даврдаги шаҳарлар қатор янги типдаги бинолар билан бойиди. Масжид ва мадрасалар, карвонсарой ва миноралар, тим ва саройлар мусулмонлар шаҳрининг ўзига хос томонини белгиловчи муҳим ва ажралмас элементларга айланди. VII асрда масжид типи юзага келди. Бу масжид ташқи кўриниши жиҳатидан мустаҳкам минорали, атрофи ғишт билан ўралган қальа (қўрғон) ни эслатади. Композицияси асоси тўртбурчак ёки квадрат шаклидаги ҳовли бўлиб, унинг атрофи эса устунли айвонлар билан ўралган. Араб мамлакатларида тўрт айвонли, марказий қуббали мачитлар ҳам мавжуд бўлган.
Ўрта аср араб меьморлигида мадраса, шифохона, кутубхона бинолари, мақбаралар қуриш кенг ёйилган. Умавийлар сулоласи халифалиги даврида (661-750) мраказини Дамашққа кўчиради. Умавийлар даври меъморчилигигни дастлабки қурилиши Дамашқда 708 йили халифа ал-Валид тамонидан барпо этилган Катта масжиддан бошланади. Масжид бозор расталари билан ўралган 385х305 м. майдонга жойлаштирилган. Масжиднинг ўзи 157,5х100м майдонни эгаллайди. Хар бир бурчаги тўртбурчак тархли минора билан боғланган.
Масжид ховлиси уч тамони пештоқ билан ажратилган, тўртинчи жанубий тамони эни 132 метрли, чуқурлиги 37 метрли тарзга паралел қўйилган уч қаторли аркадали ибодат хонаси билан тугалланган. Араб халифалиги меьморлигининг дастлабки намунаси ҳисобланаган бу масжид қадимги христиан базиликасини қайта қуриш ҳисобига мусулмон диний биносига айлантирилган. Масжид интерьери панель қисми мармар тош билан, юқори қисмлари мозаика билан пардозланган бўлган. Хозирги кунгача безак санъати қисман сақланиб қолган.