|
11.4. Investitsiya xususiyatlari
Islohat davrida ochiqlik siyosati chet kapitalga ham taalluqli bo`lib, bu Xitoy
iqtisodiy o`sishida katta o`rin egallaydi. 80 – yillardayoq chet investitsiyasining
doimiyligi ta’minlangan bo`lsa, 90 – yillarga kelib, uning xajmini keskn o`sishi va
investitsiya tuzumining o`zgarishi muhim ahamiyatga ega bo`ldi. 1979-1982 yillarda
hammasi bo`lib chet kapitali 12,46 mlrd. dollar bo`lib, bundan faqat 1,17 mlrd. dollar
to`g`ri investitsiya edi. 1993 – yilga kelib, umumiy investitsiya 38,96 mlrd. dollardan
281
27,52 mlrd. dollari to`g`ri investitsiya, 1996 – yilda 55,27 mlrd. dollardan 42,35 mlrd.
dolari to`g`ri investitsiya edi. Ko`rinib turibdiki, keyingi yillarda chet kreditlariga
qaraganda to`g`ri investitsiya asosiyga aylangan.
XXRning chet qarzi 1988 – yildagi 42,4 mlrd. dollardan 1998 – yili 131,0
mlrd. dollarga yetadi. Lekin qarzni uzish koeffi
ц
ienti 10%dan oshmaydi. Xalqaro
amaliyotda xavf chegarasi 20-25%ni tashkil etadi. Qarz tuzumi ham ancha yaxshi
bo`lib, umumiy xajmning 85%i o`rta va uzoq muddatli kreditlarga to`g`ri keladi.
Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki kabi xalqaro moliya tashkilotlariga ustunlik
beriladi. Buning ichiga chet mamlakatlar kreditlarini ham qo`shish mumkin. Bunday
qarzlarning foizi ham past, muhlati ham katta. Bunday kreditlar asosan qishloq
xo`jaligi, energetika, transport kabilarni moliyalashtirish uchun qaratiladi. Chet
xususiy banklarining tijoriy kreditlari keyingi yillarda ancha qisqargan. Masalan,
1987 – yildagi 2,58 mlrd. dollardan 1996 – yili 1,49 mlrd. dollarga pasaygan. Xalqaro
moliya tashkilotlarida esa shu vaqt ichida 0,77 mlrd. dollardan 2,99 mlrd. dolarga
ko`paygan.
Xitoy 90 – yillar o`rtasiga kelib, AQSHdan keyingi to`g`ri chet
investitsiyasini oluvchi mamlakatga aylandi. Bu rivojlanayotgan mamlakatlar ichida
juda katta xajmli investitsiya edi. Chet tadbirkorlarni Xitoyga tortadigan narsa
mahalliy juda arzon ish kuchidan va tabiiy boyliklardan foydalanishdir. Bunda chet
diasporaning ham o`rni katta. Bular boshqa mamlakatlarda kapitalga ega bo`lib, bu
yirik va juda moslashgan savdo tarmoqlari hamda jahon bozorida kata tajribaga
egadirlar. Chetdagi xitoylar va o`z vaqtida turli sabablarga ko`ra Xitoydan ajralib
qolgan Gonkong, Makao, Tayvan kabilarga to`g`ri investitsiyaning 60 foizi to`g`ri
keladi.
Bunday investitsiyaviy hamkorlik salohiyati davlatnining oqilona siyosati
natijasidir. Chunki bularga nisbatan rag`batlantirish usullarini qo`llash, ishonch xosil
qila bilishlikning ahamiyati kattadir. Bunday imtiyozlar soliq, boj, valyuta
siyosatlariga taalluqlidir. Bu avvalo islohatning birinchi yillarida juda sezilarli edi.
Chunki, Xitoy ochiq siyosat boshlangan vaqtda ham ancha xavfli hisoblanib, xo`jalik
tizimining o`zgarishi endi boshlangan vaqtlar edi. Bir tomondan chet
282
investitsiyasining ko`paya borishi, ikkinchi tomondan bozor isloahtlarining
chuqurlasha va kengaya borishi natijasida xo`jalik yuritish tartiblari chet va milliy
investorlar uchun yaqinlashib boradi.
Chet investitsiyasining erkinlashuvi sekinlik bilan tadbiq etilib, maxsus
imtiyozlar avvalo ustivor sohalardan boshlandi. Bular mashinasozlik, elektronika,
qishloq xo`jaligi kabi tarmoqlardan iborat edi. Aksincha, moliyaviy xizmatlar va
chakana savdoda chet investitsiyasi faqat iqtisodiy ancha rivoj topgan dengiz bo`yi
shaharlaridan birnechasigina ruhsat berildi.
Amalda qabul qiluvchi mamlakat eksportning o`sishi, bandlik, texnologiyani
qabul qilish kabi maqsadlarga qaratilgan investitsiyalar turli xil chet investorlari bilan
hamkorlik qilish tarzida amalga oshiriladi. Investorlar arzon ishchi kuchidan
foydalanish tufayli xarajatlar tejamligidan manfaatdor bo`lganda loyihalar eksportini
ma’qul topadilar. Shuning uchun ham sanoatning past texnologik ko`p mehnat talab
tarmoqlari eng ko`p valyuta daromadlari keltiradi. Bunda chett investorlarining ichki
bozorlarni egallashi ko`zda tutiladi.
Soliq tizimi ham bir chanqa imtiyozlarni o`z ichiga oladi. Barcha chet
investorlari ishtirokidagi sanoat korxonalari faoliyati 10 yildan ortiq bo`lsa, foydali
faoliyatning birinchi 2 yili ichida yarmiga qisqartiriladi. Korxona eksporterlar soliq
imtiyozi muxlati tugugandan keyin mahsulot xajmining 70 foizgachasi eksport qilish
sharti bilan soliqning yarmini to`laydi. Chet investorlar ishtirokidagi korxonalar
yuqori texnologik statusga egalari soliq imtiyozi tamom bo`lgandan ikeyin yana 3 yil
ichida yarmini to`lash huquqini saqlab qoladi.
Xitoy tajribasida chet investitsiyasining bir qancha xil shakli tadbiq etiladi.
Pay asosidagi aralash korxonalar va to`la chet mulkiga asoslangan korxonalardan
tashqari ham bir necha xillari qo`llaniladi. Aytaylik, Xitoy korxonalari bilan
subpodryad kelishuvlar, kompensasiya savdosi, kontraktli birgalikdagi korxonalar
kabilar shular jumlasidandir. Bunday usullar ancha soda va qulay bo`lib,
texnologiyaga ega bo`lishga olib kelmasa ham yangi ish joylari va valyuta
daromadlariga ega bo`lish imkonini tug`diradi.
283
Investitsiya tizimida birgalikdagi tadbirkorlik zonalarini tashkil etilishi katta
o`rin egallaydi. Bundagi Xitoycha amaliyot turlichadir. Bu 80 – yillardan boshlangan
bo`lib, asosan dengiz bo`yi xududlaridan iboratdir. Xitoyning Sharqiy-Janubiy
qirg`og`idagi maxsus iqtisodiy zonalarda eksportga mzljallangan sanoat bilan birga
qishloq xo`jaligi, moliyaviy sektor, turizm va boshqa sohalarning rivojlanishi ham
amalga oshadi.
Bunday zonalarga qo`shimcha ravishda Xaypan orolida ham shunday zona
paydo bo`ladi. Keyingi yillarda yana 14 ochiq shaharlar belgilanib, bular ham
Sharqiy qirg`oqlardir. Bularda mavjud industrial kompleksdagi iqtisodiy va texnik
rivojlanish texnologik modernizatsiyalashga asoslangan. Bunday ochiq zonalar yana
bir qancha Sharqiy xududlarda yuzaga keldi. Bular bir qancha qishloq hamda
tumanlar bo`lib, asosan ko`p mehnat talab qiluvchi eksportga mo`ljallangan sanoat
rivojlanadi.
90 – yillarda yuqori texnologiyali deb atalgan zonalar paydo bo`la boshladi.
Bular ilmiy-ishlab chiqarish saroylari bo`lib, bularga umuman yangi texnologiya
materiallar yaratish, mayda seriyali eksperimental ishlab chiqarishlar uyushtirish
paydo bo`ladi. Hozirgi vaqtda XXRda 52 ta shunday zonalar tashkil etilgan. 1992 –
yildan boshlab erkin savdo zonalari tashkil etilib, bular eksport-importga
maxsuslashgandir. Hozir bularning soni 13 taga yetdi. Bularning 12 tasi Sharqiy
qirg`oq dengiz portlariga joylashgan va bittasi Yanizi daryosi portida o`rnashgan.
1992 – yildan boshlab shunday zonalar chegara rayonlarda ham paydo bo`lib,
hozircha asosan Rossiyaga yaqin yerlarda joylashgan.
Bu zonalar rivoji asosan chet investitsiyalarga hisoblangan va shular evaziga
taraqqiy etib, Xitoy iqtisodiyotida borgan sari katta o`rin egallab bormoqda. Hozirgi
kunda Xitoy investitsiyasi bo`yicha birinchi o`ringa chiqqan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
