Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

11.2. Bozor munosabatlariga qaratilgan islohatlar 
XXR keyingi 20 yil ichidagi iqtisodiy o`sishlari – bu sohadagi islohatlar 
natijasidir. Islohatlarning asosiy yo`nalishi va mazmuni bozor munosabatlariga o`tish, 
uning mexanizmi va vositalaridan foydalanishdir. Islohat tizimli o`zgarish bo`lib, 
uning eng tavsifli tomoni asta-sekinlik, qadam-baqadamlikdir. Bunda hech “xushdan 
ketadigan terapiya” usuliga yo`l qo`yilmaslikka harakat qilinadi. O`zgarishlardagi 
barcha tomonlarga, aytaylik, iqtisodiyotning institusional tuzilmalarini o`zgartirish, 
baho mexanizmi, tashqi iqtisodiy tartiblashtirish kabilar evolyutsiya yo`li bilan 
muxlatni cho`zish, oraliq xosil qilib borish orqali bajariladi.
Rivojlangan bozor iqtisodiga xos xo`jalik tashkiliy shakllari namuna sifatida 
qo`llanilib, birdaniga emas, balki sekinlik bilan tadbiq etiladi va avvalo sinovdan 
o`tkaziladi, tajriba qilib ko`riladi. So`ngra xo`jaliklarda tadbiq qilib ko`riladi. Avvalo 
aloxida xududda, tarmoqda sinovdan o`tadi. Shu bilan birga turli o`tish shakllari 
qo`llaniladi. Basharti muvaffaqiyatli bo`lmasa orqaga qaytiladi. Agar qaysi bir 
xo`jalik yangilik mokroiqtisodiyotga ta’sir etsa yoki ijtimoiy vaziyatni buzsa, albatta 
eski usulga o`tiladi. 
Bunday sekinlik va ehtiyotkorlik bozor usullarini qo`llash doimo yumshoqlik 
bilan olib boriladi degan tushunchani bermaydi. Aksincha vaqti kelganda Xitoy 
rahbariyati islohatni amalga oshirishda qattiq qo`llik qilib, vaziyatni kuchaytirib ham 

---

274
turadi. 
Ayniqsa 
Xitoyda 
“tartiblashtirish” 
amaliyoti 
inflyatsiyaga 
qarshi 
stabillashtirish siyosati bu sohada misol bo`lishi mumkin. Bu vaqtda byudjet va pul 
siyosati qattiq qo`llanilib, iste’mol va investitsiya talablarini chegaralab, tashqi 
iqtisodiy sohada cheklanish siyosatlarini qo`llashga olib keladi. Siyosat sohasida hech 
qanday cheklanishlarga yo`l qo`yilmaydi. Aksincha kuchli davlat tizimi uchun 
harakat qilinib, bu iqtisodiy islohatlarning kafilligi deb bilinadi. Ana’aviy sobiq 
sosiolistik mamlakatlarga xos siyosiy va g`oyaviy nazorat hozirgi XXR rahbariyatiga 
qo`l kelib, iqtisodiy islohatlarda ko`pchilikka ma’qul kelmaydigan nazorat usullari 
ishlatiladi, qaysiki demokratik siyosiy tizim sharoitida ommaviy norozilikka olib 
kelishi mumkin. 
Bunda o`tkazilayotgan tadbirlarni g`oyaviy tayyorgarlik asosida olib borilishi 
ahamiyatlidir. G`oyaviy tayyorgarlik yangiliklarni ruhiy yangilik bilan o`tishini 
ta’minlaydi. Shunday qilib, bozor qadriyatlari davlat g`oyasiga singdirilib, aholining 
asosiy qismi uchun ma’qul va odatiy tusga kirib bormoqda.
Islohatlarni g`oyaviy ta’minlash 
takomillashib boradi. Aytaylik, asta-
sekinlik sotsialistik mazmun emas, 
balki vatanparvarlik oldinga suriladi. 
Aholiga Xitoy iqtisodiyoti kuchliligi 
g`ururi, xalqaro iqtisodiyotdagi o`rni 
kabilar singdirilib boradi. Iqtisodiy 
rivojlanish 
davrida 
milliy 
birlik, 
ijtimoiy-siyosiy muntazamlik g`ururi 
singdiriladi.
Xitoy 
xalqining 
ko`pchilik 
asosiy qismi qishloqlarda joylashgani va qishloq xo`jaligi iqtisodiyotida asosiy o`rin 
egallashi albatta iqtisodiy islohatga ta’sir etib, uni oldinga suradi. Qishloqlardagi 
islohat asosan qishloq xo`jaligi jamoalashtirilishini o`zgartirishdan boshlanadi. 
Qishloqda ishlab chiqarish munosabatlarining o`zgarishi shunchalik tez amalga 
oshadiki, bu ijobiyligini bildiradi. Bunda oilaviy ijarasi asos qilinib, yer uchaskalari 
Х
it
о
y 
m
а
ml
а
k
а
timizning 
ish
о
nchli 
h
а
mk
о
rl
а
rid
а
ndir. 
Ма
ml
а
k
а
tl
а
rimiz o`rt
а
sid
а
gi 
o`z
а
r
о
t
о
v
а
r 
а
yirb
о
shl
а
sh h
а
jmi 2006 yild
а
q
а
riyb 
698 milli
о
n 
А
QSh d
о
ll
а
rini, 2007 yilning yanv
а
r-
m
а
y 
о
yl
а
rid
а
es
а
2006 yilning shu d
а
vrid
а
gig
а
nisb
а
t
а
n 92 f
о
iz 
о
shib, 300,76 milli
о
n 
А
QSh 
d
о
ll
а
rini t
а
shkil etg
а
n. 
O`zb
е
kist
о
nd
а
n 
Х
it
о
yg
а
en
е
rgiya r
е
sursl
а
ri, 
n
е
ft v
а
n
е
ft kimyosi m
а
hsul
о
tl
а
ri, p
ах
t
а
t
о
l
а
si, 
ip
а
k, o`g`it, m
е
v
а
-s
а
bz
а
v
о
t k
а
bi m
а
hsul
о
tl
а
r 
eksp
о
rt qilin
а
di. 
Х
it
о
yd
а
n es
а
m
а
ml
а
k
а
timizg
а
m
еха
nik v
а
el
е
ktr
о
n uskun
а
l
а
r, 
о
ptik 
а
pp
а
r
а
tl
а
r, 
d
о
ri-d
а
rm
о
n, 
to`qim
а
chilik, 
о
ziq-
о
vq
а
t 
m
а
hsul
о
tl
а
ri, pl
а
stm
а
ss
а
v
а
pl
а
stm
а
ss
а
buyuml
а
r, 
r
а
ngli v
а
q
о
r
а
m
е
t
а
ll
а
r, yog`
о
ch v
а
yog`
о
chd
а
n 
t
а
yyorl
а
ng
а
n m
а
hsul
о
tl
а
r imp
о
rt qilin
а
di

---

275
dehqon xovlilariga taqsimlanadi. Dehqonlar belgilangan miqdordagi xosilni qattiq 
baho asosida davlatga sotishi va qolganini o`z ihtiyorlari bo`yicha ishlatishi mumkin 
bo`ladi. Avvalo yer ijara muxlati 3-5 yil bo`lsa, so`ngra 15 yilga cho`ziladi. Agar 
1980 – yilda oilaviy pudrat tizimi dehqon xo`jaliklarining 20 foizini tashkil etgan 
bo`lsa, 1983 – yili 94,2 va 1984 – yili esa 96,5 foizga yetadi.
Islohatning birinchi 6 yili ichidayoq yig`ilgan xosil 304,8 dan 407,3 mln. 
tonnaga yetdi. 80 – yillar o`rtasiga kelib, qishloq xo`jalik mahsulotlari bozorida 
mutanosiblik yuzaga kelib, oziq-ovqat yetishmovchiligi o`z dolzarbligini yo`qotadi. 
Agar 80 – yillar boshida Xitoy xalqining 1/4 qismi ochlikka duch kelib, qashshoqlik 
chegarasidan yashagan bo`lsa, 80 – yillarning 2-yarmida aholining oziq-ovqat va 
kiyim-kechak bilan minimal ta’minlash qishloqda 95 foiz va shaharda to`la amalga 
oshirilgan edi.
Agrar islohatlarning muvaffaqiyatli borishi industrlashtirishning yangi 
mexanizmini 
harakatga 
keltiradi. 
Bu 
bevosita 
qishloq 
joylarda 
viloyat 
korxonalarining tashkil etilishi edi. Katta bo`lmagan sanoat korxonalari va xizmat 
ko`rsatish korxonalari islohatdan oldin ham bor edi hamda bular davlat tomonidan 
o`tkaziladigan ba’zi joylarda o`zini ta’minlash siyosatining tarkibiy qismiga kirar edi. 
Lekin islohat yillari bu korxonalarning vazifalari tubdan o`zgaradi. Avvalo bu 
ishsizlarga taalluqli bo`lib, Xitoy qishloq joylaridagi ortiqcha ish kuchi muammosi 
bilan bog`liq edi. Islohat vaqtida esa bu muammo ancha zo`raydi. Chunki tovar-pul 
munosabatlarining intensiv o`sishi va jadallik bilan tabaqalashishning kuchayishi 
qishloq joylardagi ishsizlikni avjiga chiqarib yubordi. 80 – yillar o`rtasiga kelib 
bularning soni 250 mln.ga yetdi.
Viloyat va qishloq korxonalari soni 1984 – yildagi 6 mln.dan 1990 – yilga 
kelib 24 mln.gacha ko`paydi. Bandlikni olsak, 52 mln. kishidan 130 mln.ga yetdi. 15 
yil ichida bu korxonalar qishloqdagi mehnat resurslarining yarmini o`ziga jalb etdi. 
Hozir kunda Xitoy YAIMning 1/3 qismi shu korxonalarga to`g`ri keladi, milliy 
sanoatda esa bularning hissasi 50 foitzga yetadi. Shu bilan birga bu vaqt ichida 
yangidan 50 mingga yaqin kichik shaharlar paydo bo`ldi. Bu korxonalarda keng 
xajmdagi iste’mol va investitsiya ahamiyatidagi tovarlar ishlab chiqarila boshlandi. 

---

276
Aytaylik, trikotajning 1/2 qismi, charm-poyabzalning 4/3 qismi, g`isht va 
cherepi
ц
aning 95 foizi kabilardan iborat. 
Agar 1950-1972 yillarda yillik milliy daromadning o`sishi 6 foiz bo`lib, 
qishloq iqtisodi hissasi 37,3 foizni tashkil etgan bo`lsa, 1978-1988 yillarda 63,6 
foizga yetgan va milliy daromad o`sishi 9,2 foiz bo`lgan. 1992-1994 yillarga kelib, 
YAIM o`sishining asosiy qismi qishloqdagi qo`shilgan qiymat hisobiga bo`lib, uning 
hissasi 1994 – yilda 75 foizga teng bo`lgan.
Iqtisodiy islohat davri mulkchilik turli shakllarga ega bo`ladi. Avvalo davlat 
mluki markaziy yoki maxalliy darajada bo`lib, shu bilan birga jamoa mulki, 
individual hamda xususiy 8 kishidan ko`p bo`lmagan yollanma ishchilar bilan birga 
va aksionerlar, chet investitsiyali mulklar mavjud bo`lgan. Lekin bular yagona 
shaklda bo`lmay, bir-biriga o`tadigan, o`zgarib turadigan, aralash shakllari ham 
bo`lgan. Umuman olganda davlat va boshqa xil ukladlar deyilsa to`g`ri keladi. Lekin 
keyingi 10 yil ichida iqtisodiy o`sish asosan nodavlat tashkilotlari hisobiga yuz 
bergan.