Резервная копия Монография Адилбекова cdr

dezoksiriboza, 
ikkinchisini esa 
riboza 
deb atadi. Shundan keyin 
nuklein kislotalar dezoksiribonuklein (DNK) va ribonuklein (RNK) kislotali deb 
ataladigan bo‘ldi. Riboza molekulasida uglerodga OH guruhi, dezoksiriboza esa H 
atomi bog‘lanadi. 
DNK va RNK bir-biridan azotli asoslari bilan ham farq qiladi. DNK 
molekulasida 
azotli asoslardan 
adenin, guanin, sitozin va timinlar bo‘ladi. RNK 
molekulasida esa timin uratsil bilan almashgan. Adenin va guanirini purin, sitozin 
va timinni
pirimidin asoslari 
deb yuritilgan. Azotli asos va riboza yoki 
dezoksiriboza birikmasini 
nukleozid 
deyiladi. Nukleozidga fosfor kislotasi qoldig‘i 
birlashsa, 
nukleotid 
hosil bo‘ladi. Nukleotidlar bir-biri bilan fosfor kislotasi orqali 
birlashib, uzun DNK yoki RNK ipini hosil qiladi. Nuklein kislotalari yuqori 
molekulali birikmalar bo‘lib, ular tarkibiga juda ko‘p nukleotidlar kiradi. DNK 
molekulasi 10-25 ming nukleotiddan iborat bo‘lib, yuqori molekular og‘irlikka 
egadir.
E.Chorgaff 1950-yili barcha organizmlarning DNK molekulasida adeninning 
soni timinnikiga, guaninniki esa sitozinning soniga doimo to‘g‘ri kelishligini 
aniqladi. Demak, purin asoslari bilan pirimidin asoslarining soni teng. Barcha 
organizmlarda DNK molekulasidagi nukleotidlar o‘xshash, lekin ular soni va 
qanday tartibda kelishi bilan farq qiladi. DNK molekulasi qanday tuzilganligini 
aniqlash uzoq yillar davomida muammo bo‘lib keldi.

---

112 
1950-yillarda M.Uilkins DNK molekulasini rentgen nuri yordamida 
tekshirishdan olingan natijalarni murakkab matematik usullar bilan hisoblashlardan 
keyin, DNK molekulasining fazoviy rentgenogrammasini oldi. Keyinchalik, ya'ni 
1953 yili amerikalik genetik J.Uotson va angliyalik genetik F.Krik rentgen nuri 
yordamida kimyoviy va matematik usulda olingan DNK to‘g‘risidagi bilimlarini 
umumlashtirib, uning struktura tuzilishini aniq ko‘rsatuvchi chizmani (modelni) 
yaratdilar. Bu chizma Uotson-Krik nomi bilan ataladigan bo‘ldi. Unga ko‘ra DNK 
molekulasi ikkita uzun va ingichka ipdan iborat bo‘lib, bu iplar bir-biriga eshilgan 
holda bitta o‘q atrofida buralib, aylanma holida joylashadi. Bakteriya hujayrasidagi 
DNK molekulasining uzunligi 1 sm ga teng bo‘lsa, odam tana hujayrasi DNK 
molekulasining uzunligi esa 1 m dan oshadi.
DNK zanjirini tashkil qilgan ipning har biri polimer bo‘lib, undagi bitta 
nukleotid ikkinchi nukleotid bilan o‘zlaridagi dezoksiriboza bilan fosfor bog‘i 
orqali birikadi. Ikkala ip o‘zaro yana azotli asoslar orqali birikkan bo‘ladi. Adenin 
timin bilan (A-T), guanin esa sitozin bilan (G-S) birikadi. A va T o‘rtasida ikkita 
vodorod bog‘i, G bilan Ts o‘rtasida esa uchta vodorod bog‘i bor. Bundan ko‘rinib 
turibdiki, G-S asoslari A-T ga qaraganda o‘zaro mustahkamroq bogiangan. 
Nukleotidlar orasidagi masofa 34 ga teng. DNK zanjiri o‘ng tomonga aylanadigan 
buramni (spiralni) hosil qiladi. Uning bitta to‘liq aylanasi o‘nta nukleotiddan iborat 
bo‘lib, uzunligi 34 ga teng. 
DNK zanjiri o‘ng tomonga aylanadigan buramni (spiralni) hosil qiladi. 
Uning bitta to‘liq aylanasi o‘nta nukleotitdan iborat bo‘lib, uzunligi 34 ga teng. 
Qo‘sh zanjirning diametri esa 20 ga teng, chunki halqasining uzunligi 12 ga teng 
bo‘lgan purin asoslari, halqasining uzunligi 8 bo‘lgan pirimidin asoslari bilan 
birlashadi. 
G.Sten 1957-yili DNK molekulasining ikki hissa oshishi (replikatsiyasi)ning 
quyidagi 3 ta usulda borishligini ko‘rsatdi: 1) qo‘sh zanjir ikkiga ajralib (yarim 
konservativ), qo‘sh zanjirli DNK molekulasi uzilmasdan bir-biridan ajraladi va har 
birining qarshisida ularga komplementar (mos) bo‘lgan DNK zanjiri hosil bo‘ladi; 
2) qo‘sh zanjir buzilmasdan (konservativ) yangi DNK molekulasi hosil bo‘ladi; 3) 

---

113 
qo‘sh zanjir buzilib, bo‘laklarga ajralib (dispersion), yangi DNK zanjiri dastlabki 
DNK molekulasining buzilishidan vujudga kelgan boiaklarining har xil 
tuzilmasidan hosil bo‘ladi. 
DNK molekulasining replikatsiyasini tushuntiruvchi yuqoridagi usullardan 
yarim