Резервная копия Монография Адилбекова cdr

konservativ usul 
Uotson va Kriklar taklif qilgan DNK strukturasining 
tuzilishiga mos keladi. DNK molekulasining yarim konservativ usulda 
ikkilanishida dastlab azotli asoslar o‘rtasidagi vodorod bog‘i uziladi. Uzilish 
bo‘lgandan keyin qo‘sh zanjir ajrala boshlaydi va har bir ajialgan zanjir o‘z 
atrofiga karioplazmada bo‘lgan nukleotidlardan o‘ziga komplementar bo‘lganlarini 
olib, yangi zanjir hosil qiladi. Shu usulda hosil bo‘lgan DNK molekulasi 
oldingisiga aynan o‘xshash bo‘ladi. DNK replikatsiyasining yarim konservativ 
usuli yuqori tuzilgan hayvonlar va o‘simliklarda yaxshi o‘rganilgan. 
DNKning ikkilanishida fermentlarning o‘rnini dastlab A.Korenberg (1956) 
o‘rgandi va bakteriya hujayrasidan 
DNK polimeraza 
fermentini ajratib oldi. 
DNKning ikkilanishida faqat DNK polimeraza ishtirok etmasdan yana bir qancha 
fermentlar qatnashar ekan. Masalan, DNK molekulasi zanjiri xelikaza fermenti 
yordamida tarqatiladi. Bu ferment DNK zanjiri buralishiga qarama-qarshi katta 
tezlikda harakat qiladi. Bakteriya xromosomasida uning aylanma tezligi daqiqasiga 
4800 ta DNK buramiga teng bo‘ladi. Ferment yordamida uzilgan DNKning yakka 
zanjirlarida ikkilanish boshlanadi. Har bir yangi bog‘ qarshisida yangi bog‘ paydo 
bo‘lishidan DNKning qo‘sh zanjiri hosil bo‘ladi.
DNK polimeraza fermenti esa yakka zanjirli DNK molekulasida 5' dan 3' 
tomonga qarab hosil bo‘layotgan yangi DNK bog‘ining o‘sishini ta'minlaydi. DNK 
molekulasi uzilganda unda 5' va 3' li bo‘laklar paydo bo‘ladi. 5' li bo‘lagi yangi 
DNK zanjirining sintezida nusxa beruvchi (matritsa) hisoblanadi. 3' li boiagida esa 
DNKning yangi bog‘i uchun kerakli nukleotidlar yig‘iladi va shu bo‘lak hisobiga 
DNKning yangi zanjiri o‘sadi va shakllanadi. Shuning uchun DNK bo‘lagining 
oxirgi 3 raqamiga ega bo‘lagini hosil qiluvchi (zat- ravka) yoki 
praymera 
deb 
ataladi. Barcha DNK polimeraza fermentlari DNK sintezini 3' -OH radikali bor 
joydan boshlaydi. Chunki OH radikali tezda o‘z o‘rnini bera oladi va unga fosfat 

---

114 
bog‘i birikadi. Demak, ikkilanish bo‘layotgan DNK buralmalarining ikkala bog‘ida 
bir paytda sintez hech qachon bir tomonga qarab yo‘nalgan bo‘lmaydi. 
R.Okazakining (1968) fikricha, DNK zanjirining ikkiga ajralgan har bir 
yakka zanjirida sintez qilinadigan yangi DNK molekulasi kalta-kalta polinukleotid 
bo‘laklar (fragmentlar) hosil bo‘lishi hisobiga boradi. Bu boiaklardan yangi DNK 
zanjirining yuzaga kelishi 5' boiakdan 3' ga (5'—>3') tomon qarab yo‘nalgan 
bo‘ladi. Bu bo‘laklar keyin- chalik bir-birlari bilan birlashib umumiy polinukleotid 
ipini hosil qiladi. 5'—>3' bo‘lak- dan sintez qilingan yaxlit, uzun ipga ustunlik 
qiluvchi, 3'—>5' bo‘lakdan hosil bo‘lgan ipga esa kechikuvchi ip deyiladi.
DNK polimeraza eukariot hujayralarda 100-200, prokariot hujayralarida esa 
1000-2000 nukleotiddan iborat bo‘lgan DNK bo‘laklarini sintez qiladi. Bu 
bo‘lakchalar ligaza fermenti yordamida bir-biriga birlashtirilgach, umumiy ip hosil 
bo‘ladi. 
DNK sintezi juda tez ketadigan jarayon bo‘lib, bakteriyalarda har bir 
sekundda yangi ipni hosil qiluvchi ona ipga (matritsa) 500 ta, viruslarda esa 900 ta 
nukleotid birikadi. Bakteriyalaming barcha DNKsi 20 daqiqa ichida tp'liq 
yangilanadi. Eukariot hujayralarda esa bu jarayon ancha sekinroq boradi. Lekin 
eukariot hujayralari xromosomasida replikonlar juda ko‘p bo‘ladi. Shuning uchun 
bir vaqtning o‘zida bitta xromosomaning bir necha joyida DNK sinteziboshlanadi. 
Replikon - DNK sintezi boshlanadigan joy. Bakteriya xromosomasida faqat bitta 
replikon bo‘ladi.