Республикаси олий ва

8. Ер ресурсларини бошқаришнинг иқтисодий механизми

Мамлакатимизнинг ер бойликларини муҳофаза қилиш ва оқилона фойдаланиш тизимнинг ривожланиши давлат томонидан та`минлансин. Биринчи навбатда ер кадастрининг қарор топиши ва аста-секин тақсимлашуви билан бог`ланган.

Мустақиллик шароитида ер ресурсларидан оқилона фойдаланишнинг ҳуқуқий, қонуний та`минланиши зарур ва муҳимдир. Бироқ ердан фойдаланишни рационализациялаштиришнинг ҳал қилувчи воситаси эмас. Бу ерда асосий услуб ижтимоий - иқтисодий муаммоларни ечишга ҳуқуқий ва иқтисодий ёндашувлар бирламчилиги сифатида иқтисодий услуб бо`лиши керак. Ердан оқилона фойдаланишни иқтисодий раг`батлантиришнинг икки ягона мақсадли вазифаларини та`минлашдан иборат.

1. 
   Ердан фойдаланувчиларга беркитиб қо`йилган ерлардан то`ла ва самарали фойдаланиш.
   
2. 
   қишлоқ хо`жалиги аборотидан олинган ер мулкларидан ҳар томонлама тежаб тергаб, иқтисод қилиш ва ресурсларни тежаш технологиясини жорий қилиш.
   

Та`рифланган вазифаларни ечишнинг ва унинг айрим холларининг намоён бо`лишининг муҳим воситаси бо`либ, ерни хо`жалик эксплуатацияси жорий рента то`ловлари хизмат қилади амалда ер муносабатларини тартибга солишга ерни пул билан баҳолаш (ернинг баҳоси) дан фойдаланилади:
Қишлоқ хо`жалиги оборотидан олинган ерлар оқибатини иқтисодий (ва экологик ) баҳолаш ва қишлоқ хо`жалиги ер мулкини мажмуали ҳисобга олиш ё`ли билан иқтисодий ҳимоялаш.
Қайд этилган воситалар бир-бирлари билан мустаҳкам бог`ланган ва амалда уларни мажмуаси реализация қилинган тақдирдагина максимал самара билан та`минланиши мумкин.
Мамлакатимизда ер фуқаролик ва товар оборотидан чиқарилган.
Об`эктив ва суб`эктив сабаблар та`сири остида қишлоқ хо`жалиги корхоналарининг айрим ер участкаларидан фойдаланмай қолиш холлари ко`плаб учраб туради.
Ер мулкидан фойдаланишнинг обектив ҳақиқий самарали бо`лиши мумкин бо`лган унинг ме`ёрий даражасидан паст бо`лиш ходисалари янада ко`проқ учраб туради. Ҳар иккала далиллар қишлоқ хо`жалиги оборотидан олинган қисмларга тегишлидир.
Бундан қишлоқ хо`жалиги ҳам ва умуман халқ хо`жалиги зарар ко`ради. Бундай шароитда хо`жаликларга беркитилган ерлардан жуда ҳам бема`нилик билан ёки умуман фойдаланилмайди. Ер учун хақ то`лаш ердан фойдаланувчиларни о`з эхтиёжларини қисқартиришлари ёки улардан то`ла қувват билан фойдаланишга мажбур қилган бо`ларди. Бу мақсадлар учун мелиорация, сув хо`жалиги ва култур техникавий тадбирларни амалга оширар эдилар.
Жорий рента то`ловлари қайд этилган ҳодисаларни бартараф этишга ко`проқ ёрдам берган бо`ларди. Шундай қилиб, ер то`ловларининг бош вазифаси ердан энг оқилона фойдаланишнинг иқтисодий раг`батлантиришни та`минлашдан иборатдир, улар қишлоқ хо`жалиги корхоналари хо`жалик ҳисоби фаолияти шароитини бараварлаштириш инструменти сифатида зарурдир.
Ердан фойдаланишнинг рационализациялаштириш иқтисодий раг`батининг муҳим воситаси, ерни пул билан баҳолашда (баҳо) бо`либ фазода чекланган ва хеч нарса билан алмаштириб бо`лмайдиган ер қишлоқ хо`жалигида жамият учун зарурий озиқ овқат ишлаб чиқаришнинг капитал қадриятига эга бо`лган муҳим воситадир. Бу холат қишлоқ хо`жалиги учун ернинг капитал қадриятини баҳолаш бо`йича заруриятини келтириб чиқаради. Қишлоқ хо`жалиги учун ерни нисбий баҳолаш билан унинг капитал аҳамияти бо`йича таққослаш ерни иқтисодий (пулли баҳолашнинг) абсолют мазмунини ташкил этади. Агар ер баҳосининг нисбий (қиёсий) мезонининг асосини ҳар хил даражада ерларнинг махсулдорлиги (иқтисодий) бо`йича, шу нуқтаи назардан қишлоқ хо`жалиги учун уларнинг баҳоси ижтимоий меҳнат унумдорлиги хизмат қилса, тармоқ сифатида қишлоқ хо`жалиги учун ернинг абсолют иқтисодий аҳамияти нуқтаи назардан иқтисодий аҳамияти ердан фойдаланишнинг то`ла самарадорлиги абсолют иқтисодий баҳолашнинг мезони бо`либ чиқади. Ерни пул билан баҳолаш иккита бош мақсад учун зарур:

1. 
   Ерни бошқа асосий ишлаб чиқариш воситалари билан тенгликда қишлоқ хо`жалиги корхоналари балансига қабул қилиш ва хо`жалик ҳисоби муносабатларини такомиллаштириш;
   
2. 
   Ердан фойдаланиш бо`йича тармоқлараро муносабатларни такомиллаштириш.
   

Биринчи мақсадга эришиш қишлоқ хо`жалиги ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланишнинг самарадорлиги ва режалаштириш тахлилида ерни пуллик баҳолашнинг қо`шилишини та`минлайди. Иккинчиси қишлоқ хо`жалиги эхтиёжи учун бо`лмаган ер олинганда унинг ери қишлоқ хо`жалигига ерни пул билан баҳолаш базасида пул билан товон то`лашни аниқлашдир. Ерни пул билан баҳолашнинг иккита асосий ҳаражатли (қийматли) ва рентали услубларини назарда тутиш ва реализация қилиш мумкин. Ернинг "баҳосини" меҳнат қиймати асосида унинг қишлоқ хо`жалигида о`злаштирилишини аниқлашда қийматли баҳолаш ёндашув заруриятига асосланади. Бундай ёндашувнинг г`ояси, ко`п авлодларнинг ерни о`злаштиришда ко`пгина авлодларнинг меҳнати синган. Шунинг учун ерни қишлоқ хо`жалиги оборотига тортилишини сув ва ҳаво каби табиатнинг "ин`оми" деб қарамаслик керак- деган ақидага асосланади. Ҳақиқатда, моддий субстансия - табиат қисми сифатида ер, я`ни ер- материя меҳнат маҳсули эмас, қишлоқ хо`жалиги ишлаб чиқаришига тортилишида у ер - капитал ко`ринишида бо`лади, унинг "баҳоси" эса қийматнинг о`згарган шакли ко`ринишида бо`лади. Амалда у ёки бу участкасида тупроқ унумдорлигини ошириш мақсадида о`н йиллаб меҳнат сарфланади. Ерларнинг бир қисми эса рекултивация, суг`ориш, қуритиш ва бошқа ко`плаб меҳнат талаб қиладиган мелиоратив ва култтехникавий воситалар ёрдамида интэнсив ишлов беришига тортилиши мумкин. Равшанки, бу ерларнинг қадри, уларнинг табиий тавсифи жамият учун чегараланмаган.
"Харажатли" ёндашувнинг реализацияси нисбатан оддийлигига қарамасдан ундан ер "баҳосини" белгилаш учун амалда "соф" ко`ринишда фойдаланиш ма`лум қийинчиликлар туг`илиши учраб туради. Қараб чиқилаётган услубнинг тор жойи баҳоланадиган ернинг турли хил сифатлилиги, уларнинг маҳсулдорлиги (даромадлиги) етарли даражада ҳисобга олинмаслигини е`тироф этиш керак. Кам маҳсулли, бироқ о`злаштиришда ко`п меҳнат талаб қиладиган ер, анчагина унумли бо`лган ва узлаштиришда кам меҳнат талаб қиладигандан ко`ра, анча юқори баҳоланади (баҳоси). Ко`риниб турибдики, ер участкаларини нисбатан унумдорлиги ва фарқланишига қараб ер "баҳосига" тузатиш киритиш зарур.
Бироқ бу усул юқорида зиддиятни то`ла даражада бартараф эта олмайди.
Ер "баҳосини" аниқлашга рентали ёндашув келажаклидир. У билан мувофиқликда ерни иқтисодий баҳолаш билан, вақт омиллигини ҳисобга олиш билан, уни эксплуатациясидан умумий самарага, дифференсиал рентада ифодаланган базисга асосланади. Ернинг "баҳоси" ер майдони бирлигидан йиллик самараларни (рент) умумлаштириш "капитализация" ё`ли билан аниқланади. Шунингдек, рента даромади о`сиш сур`атининг о`згариши коеффитсиенти ҳисобга олиниши таклиф қилинади. Бундай холда ер "баҳосини" аниқлаш учун қо`лланиладиган формуланинг ко`риниши янада мураккаб бо`лади. Хо`жалик ҳисоби ва тармоқлараро муносабатларни такомиллаштириш қуроли сифатида ер "баҳо"сининг амалда қо`лланиш сохаси жуда ҳам кенг. У ер ресурсларини бошқаришнинг муҳим вазифаларини амалга оширишда тегиб о`тади, айниқса ердан фойдаланишни рационализациялаштиришнинг иқтисодий раг`батига тегиб о`тади.
Амалда таркиб топган ер "баҳоси" ноқишлоқ хо`жалиги мақсади учун қишлоқ хо`жалиги ерларини ажратилишини иқтисодий асослашда тез-тез фойдаланилади.
Бироқ, қишлоқ хо`жалигидан олинган ер мулкини тартибга солишда ер "баҳосининг" қо`лланиш сохасини ойдинлаштириш керак.
Қишлоқ хо`жалиги исте`молидан чиқариб олинган ерни зарарини аниқлашнинг дифференсиалли ёндашувини муҳим бир томонини ко`рсатиш керак. Гап шундаки, уни то`ла хажмда ҳисоблаб чиқиш, аниқ билимлар, то`г`рирог`и қишлоқ хо`жалиги мулкини ажратиб бериш билан бирга келадиган салбий оқибатларни бартараф қилишнинг оптимал вариантлари, бинобарин аниқ мажмуали лойиҳа ишлаб чиқиш талаб этилади. Бундай ёндашув қишлоқ хо`жалиги махсулотлари ишлаб чиқиш баланси бузилган пайтда, йирик ажратишлар учун энг мақбуллидир, шунинг учун уни қайта тиклаш ё`лларини олдиндан аниқлаш муҳимдир. Кичик ажратишларда, одатдагидек, бундай зарурият туг`илмайди. Айнан мана шу ерда ер "баҳосидан" фойдаланиш билан мувофиқ зарарларни ҳисоблаб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Жиддий гапирадиган бо`лсак, "баҳолар" универсал бо`лиши мумкин эмас. Бинобарин у қишлоқ хо`жалиги исте`молидан олинган турли хил вариантлари учун зарар миқдорини ва шу билан бирга қишлоқ хо`жалиги ё`қотган имкониятини қайта тиклашни тавсифлаган бо`лар эди. Қишлоқ хо`жалиги оборотидан олинган айнан о`шандай ер участкалари оқибатининг
вариантлари жуда хилма-хил бо`лиши мумкин. Шу аснода, исте`молдан чиқариб олинган участканинг "баҳоси" о`рнатилган априори бу ҳар хилликлар иштирок этмайди ко`рсатилган камчиликларга кичик ажратмаларда назарга илмаслик мумкин. Шундай қилиб ер мулкини исте`молдан чиқариб олиш пайтида ер "баҳо"сининг энг самарали фойдаланиш сохаси, обектив равишда кичик ажратмалар билан чегараланади. Йирик ер ажратмаларини оптимизациялаштириш мажмуали ёндашув ва унга муносиб иқтисодий механизм талаб қилинади. Умуман исте`молдан чиқариб олинган о`рни тартибга солиш пайтида ерни пул билан баҳолашдан фойдаланиш ва уни қишлоқ хо`жалиги корхоналари балансига қабул қилиш ердан фойдаланишни рационализациялашнинг иқтисодий механизмини раг`батлантиришни такомиллаштиришнинг ва АСК барча даражасида ресурсларни тежаш технологиясини жорий этишнинг зарурий шартидир.
Кейинги вақтларда матбуотда махсус илмий адабиётларда ахоли сонини о`сиши ва қишлоқ хо`жалиги мақсадлари учун ер ажратиш ко`паётганлиги сабабли мамлакатда ер балансининг кескинлашуви кучаётганлигига тез-тез е`тибор берилмоқда. Экин майдонлари кейинги 20 йил ичида ахоли жон бошига йилига о`ртача 0,01 га камайди. Қурилиш ва бошқа эхтиёжлар учун қишлоқ хо`жалиги ерлари ажратилиши гарчи нисбатан бо`лса-да, барқарорлашди. Шу билан бирга йанги ерларни қишлоқ хо`жалиги оборотига тортиш янада ко`проқ чегараланган қо`шимча майдонларни қишлоқ хо`жалигига о`злаштириш эса о`сиб бораётган ҳаражатлар талаб қилинади.
Бундай шароитда қишлоқ хо`жалиги ишлаб чиқаришини интенсификациялаштириш ва тупроқ унумдорлигини ошириш билан бир қаторда қишлоқ хо`жалиги ерларини иқтисодий химоялаш ва максимал даражада тежаш мустақил ва айниқса долзарб аҳамиятга эга бо`лади. Ер ресурсларини иқтисодий химоялашнинг мохияти, айб о`тганимиздек, ерни муҳофаза қилиш ва ердан оқилона фойдаланишнинг ҳақиқатда, қишлоқ хо`жалиги майдонларини асоссиз қисқартирилишига, хо`жаликни эплай олмай юритишга, исрофгарчилик ё`лларига, иқтисодий то`сиқ о`рнатиш иқтисодий воситаларини қо`ллаш талаб қилинади.
Ерни иқтисодий химоялаш бо`йича тадбирлар ҳозирги вақтда иккита бир-бири билан бог`ланган аспактларда амалга оширилади. Уларнинг асосий мазмуни қуйидагилардан иборат:
Биринчидан, ерга қишлоқ хо`жалигининг бирламчилигига қаттиқ риоя қилишни ҳисобга олиб ер ресурслари эксплуатацияси қоидаси ва илмий-техника ме`ёри мажмуасини ишлаб чиқиш ва амалга оширишда майдонларни техника-иқтисодий ко`ринишда қишлоқ хо`жалигининг ёмон ва "ташландиқ" ерларининг сифати бо`йича шу мақсадлар учун исте`молдан чикариб олинган ер ускуналарини ажратиш жойи ва сифатини ме`ёрий оптимизациялаштириш;
Иккинчидан, экологик ва ижтимоий омилларни ҳисобга олиб қишлоқ хо`жалиги ерларини исте`молдан чиқариб олиш билан қишлоқ хо`жалиги ко`рган зарар оқибатини албатта қайта тиклашни иқтисодий баҳолашда қишлоқ хо`жалиги имконияти то`ла тикланиш зарурияти олиниб ер фондини қайта тақсимлаш вариантларини ишлаб чиқиш. Ерни иқтисодий химоялашни та`минлаш – ердан оқилона фойдаланишни раг`батлантирувчи самарали тадбиридир у амалда ер фондини давлат томонидан бошқариш вазифаси сифатида ер ресурсларидан оқилона фойдаланишни иқтисодий раг`батлантиришнинг умумий тизимининг таркибий қисми бо`либ ҳисобланади. Қишлоқ хо`жалиги ерларни исте`молдан чиқариб олишнинг оқибатлари механизми етарлича мураккаб ва о`з ичига ердан аниқ фойдаланувчилар зарарларини қоплашдан ташқари, қишлоқ хо`жалигида фойдаланиши то`хтатиб қо`йилган ва унинг исте`молидан чиқариб олинган ердан қишлоқ хо`жалиги ко`рган талофатни, бинобарин шу ерларда маҳсулотни такрор ишлаб чиқариш зарурияти қо`шимча харажат қилишни ёхуд янги ерлар о`злаштириш ва уларни эксплуатация қилишни талаб қилади.
Иккинчидан, қишлоқ хо`жалигига ундан исте`молдан чиқариб олинган ерни о`злаштиришда айрим холларда харажатларни қоплаш зарурияти;
Учинчидан, қишлоқ хо`жалигида фойдаланиладиган ерни унинг исте`молидан чиқариб олиш билан то`хтатилиши қишлоқ хо`жалиги ко`рган талофатни қоплашнинг аниқ муддатини бажо келтириш.
Юқорида айтиб о`тилган пунктларнинг то`ла ҳисобга олиниши фақатгина мувофиқ келадиган мажмуа лойиҳаларини тузиб чиқиш билан та`минланади.