Республикаси олий ва

5. Ер ресурсларини прогнозлаштириш

Прогноз - бу келажак обектининг холати ҳақида баён қилинган ва илмий тасаввурга асослангани эҳтимолликка эга бо`лган, бироқ етарлича тавсиф тизимидир. Прогнозлаштириш - халқ хо`жалигини бошқаришнинг ажралмас таркибий қисмидир. Прогнозлар тайёрлаш режаларнинг реаллиги ва асосланганлигини ва илмийлик даражасини оширишнинг муҳим воситасидир. Прогнозлар ишлаб чиқиш келажакни режалаштириш учун алохида муҳим аҳамият касб этади. Чунки ривожланишнинг мақсадга мувофиқ ё`налишини танлаш учун асос беради, муносиб тадбирлар тизимини о`тказиш муддатини ва изчиллигини аниқлайди.
Режа ва прогноз келажакни шакллантиришнинг ва олдиндан ко`ра билишнинг шакли эканлиги етарлича асослантирилган. Олдиндан ко`ришнинг вазифаси - прогнозлаштиришга ҳамда режалаштиришга ҳам тегишли бо`лганидек ривожланиш жараёлари ва тенденсияларининг илмий тизимига асосланган. Бироқ уларда аниқлаб беришнинг турли хил даражаларида реализация қилинади.
Прогнозлаштириш ривожланиш ё`налишлари имкониятини ва ма`лум натижаларга эришиш ё`лларини турли хил вариантларда олдиндан ко`ра билишда, намоён бо`лади. Шундай қилиб прогноз ма`лумотлари эҳтимоллик тавсифига эга.
Ундан фарқли о`лароқ режа қарорларининг ноаниқлигини истесно қилади, уларнинг мақсади, ё`ли ва вазифасининг амалда бажарилишини қайд этади. Шу нуқтаи назардан режа келажакни шакллантириш дастуридир.
Прогнозни режа билан таққослаганда ко`проқ пассив тавсифга эга, чунки аниқ топшириқлар қо`ймайди ва қат`ий вақтинчалик доиралар билан чекланмаган. Режали ишнинг директив олди босқичи сифатидаги прогнознинг илмий ва амалий аҳамияти ривожланишнинг оптимал ё`налишини ва танлаш имконини берадиган вариантларни ишлаб чиқишдан иборат.
Планлаштиришнинг дастлабки босқичи сифатидаги прогнознинг аҳамияти булар билан чегараланмайди. Ердан фойдаланишни прогнозлаштириш ер ресурсларини
бошқаришнинг мустақил вазифасидир.Ерни прогнозлаштириш ма`лумотлари махсус услублар ёрдамида ишлаб тайёрланади ва махсус мустақил хужжатлар таркибида тизимлаштирилади. Улардан энг асосийлари халқ хо`жалиги даражасида -келажакда мамалакатнинг ер рэсурсларидан фойдаланишнинг бош схемаси (Генсхема), Олий даражада унинг обекти – Давлатнинг ягона ер захираси, Предмети - ер ресурсларини муҳофаза қилиш
ва фойдаланишнинг узоқ муддатли стратегия мажмуасини аниқлаш ва текшириш.
Генсхеманинг умумий тузилишини қуйидаги асосий бо`лимлари белгилайди:

1. 
   Узоқ муддатли келажакда ерни муҳофаза қилиш ва оқилона фойдаланишни ташкил қилишнинг илмий-техника консепсияси.
   
2. 
   Келажакда ер ресурсларидан фойдаланишнинг асосий ё`налишлари.
   
3. 
   Давлат ер фондининг умумий тавсифи.
   
4. 
   Ердан фойдаланишнинг ҳозирги замон баҳоси ва таҳлили.
   
5. 
   Қишлоқ хо`жалигида ердан оқилона фойдаланиш схемаси.
   
6. 
   О`рмон хо`жалигида ердан оқилона фойдаланиш схемаси.
   
7. 
   Халқ хо`жалиги тармоқларида ер ресурсларини ташкил қилиш схемаси.
   
8. 
   Ерни яхшилаш ва мажмуали муҳофаза қилиш схемаси.
   
9. 
   Келажак тармоқлараро баланси.
   

10. 
    Мо`лжалланган тадбирлар самарадорлиги ва реализацияси.
    
11. 
    Бош схеманинг асосий ко`рсаткичлари.
    

Режалаштириш ва прогнозлаштиришга марказлаштирилган (халқ хо`жалиги ва ҳудудий тармоқ ёндашувлари бирлигини та`минлаш мақсадида умумий таклифларни халқ хо`жалиги даражасида хусусий ва рационал ма`лумотлар асосида корректировка қилишни умумийликдан хусусийликка принсипи бо`йича Бош схемани ишлаб чиқиш амалга оширилади.
Шундан келиб чиқиб, хужжатларни тузиб чиқиш бо`йича ишлар уч босқичда о`тказилади:

1. 
   Ерни муҳофаза қилиш ва оқилона фойдаланишнинг илмий-техника консепсиясини асосласҳ;
   
2. 
   узоқ-муддатли келажакда мамлакатнинг ер ресурсларидан фойдаланишнинг асосий ё`налишларини ишлаб чиқиш;
   
3. 
   мо`лжал даврида кенг генсхемани шакллантириш (режали, узоқ муддатли ва олис келажакка) Генсхема бо`йича мо`лжаллар унинг барча босқичларида ишлаб чиқиш вариантлар бо`йича уч даражани ажратиш билан - қуйи, о`ртача ва юқори о`тказилади. Улар халқ хо`жалиги ривожланишининг муносиб вариантларига асосланади.
   

Ер ресурсларидан фойдаланишнинг бош схемаси тармоқлараро ресурсли мажмуа дастуридир. Ресурсли дастур сифатидаги Генсхемаси ердан фойдаланиш бо`йича узил- кесил, аниқрог`и бир вариантли ечимни бера олмайди. Бу ҳолат ресурсли дастурнинг о`зига хос шаклланишини белгилайди. Мақсадли дастурдан фарқли о`лароқ, уни "режага қадар", кейинчалик эса уни тузиш жараёнида ойдинлаштириб ва мувофиқлаштириб ишлаб чиқиш мумкин. Ресурсли дастурнинг пировард ко`рсаткичларини дастурли фақатгина "режадан" олиш мумкин бо`лади, бинобарин у мамлакат қанча ва қанақанги ресурсларга эхтиёжи борлигини аниқлайди. Узоқ муддатли халқ хо`жалиги режасининг шаклланиш умумий схемасида уларнинг самарадорлиги бо`йича дастур вариантларини баҳолаш ва режага киритиш учун улардан яхшисини танлаб олиш о`заро бог`ланган ва баланслаштирилган дастурнинг зарурий ва якунловчи босқичидир.
Генсхеманинг оптимал варианти параметрининг ма`лумотлари ушбу даражада ер ресурсларини муҳофаза қилиш ва мажмуали фойдаланиш давлат режасига киритилади. Бу ерда ердан фойдаланишнинг бош схемасини ишлаб чиқишнинг қуйидаги умумий изчиллиги ко`риниб қолади.
Биринчи босқичда халқ хо`жалигини келажакда ривожланишини ҳисобга олиб тармоқлар, иқтисодий туманлар, ма`мурий вилоятлар бо`йича келажакда (10-15 йиллик) ердан фойдаланишнинг асосий ё`налишлари белгиланади.
Иккинчи босқичда - ма`мурий туманлар, вилоятлар ва мухтор жумхурият вариантлари бо`йича ер ресурсларидан фойдаланишнинг асосий ё`налишлари доирасида ҳар бир даражада ресурсли ва мақсадли прогнозларни барчаси қо`шилиб прогнозлар ишлаб чиқилади.
Айнан Бош схемани вариантли ишлаб чиқиш оптимумнинг бирга қо`шиб олиб бориш хафини истесно қилади, я`ни халқ хо`жалиги нуқтаи назаридан, зиддиятли
натижалар олишда. Ердан фойдаланишнинг вилоятларда, умуман мамлакатда мажмуали дастури шаклланади.
Учинчи (якунловчи) босқичда дастурли вариантлари баҳоси нисбатланади. Барча халқ хо`жалигини планли пропорсионал ривожланишини та`минлаш нуқтаи назардан дастурли вариантлар баҳоси нисбатланади. Натижада ер ресурсларини муҳофаза қилиш ва фойдаланишнинг умумдавлат режасининг асосига қо`йиладиган оптимал вариантлар аниқланади.
Юқорида келтирилган схемалар бу мустаҳкамланган мантиқий схема бо`либ, ердан фойдаланиш ва унинг оптимал вариантлар ма`лумотлари Генсхемани шакллантиришга умумий методологик ёндашувни акс эттиради.
Генсхеманинг умумий изчил шаклланишида дастлабки бугин бо`либ туман ер тузиш схемаси хизмат қилади. Генсхемани ишалб чиқиш жараёнига туман схемаларини киритишнинг зарурияти ер прогнозининг о`зига хослиги, комплектнослиги ва зонилпастлиги билан бегиланади. Бироқ бу белгилар фақат ер прогнози учун тавсифлидир. Унинг фарқланадиган, о`зига хос хусусияти шундан иборатки, унинг бошдан ва пировардида режа-картографик асосида ҳудудий тафтиш қилишнинг натур материаллари бо`йича ишлаб чиқилади.
Айнан о`з натижасида ишлаб чиқилади, картография эса қилинмайди. Масалан, туманда (жамоа хо`жалигида) о`злаштирилган Шо`ртанг мажмуасининг умумий майдони прогнозалштириш мутлақо хожати ё`қ. У тупроқ мелиоратив тафтиши натижасида аниқланган ва режа-картографик асосида қайд этилган. Қишлоқ хо`жалиги ишлаб чиқаришининг ривожланиш вариантлари имкониятини ҳисобга олиш билан шо`ртангларни босқичма-босқич о`злаштиришни прогнозлаштириш зарурияти тез-тез тузилиб туриши - бошқа гап. Прогнозлаштиришнинг муваққат горизонти қандай бо`лишидан қат`ий назар, шо`ртангларни о`злаштириш хажмининг имконияти амалда о`згармас бо`либ қолаверади - у ҳудуди ва турли тафтиш вақтида аниқланган.
Режа - картографик асосларининг (раён ер тузиш схемасининг таркибида "ердан фойдаланиш - раён" даражасида ерни прогноз қилиш учун фойдаланиш прогнознинг обективлик талабини та`минлайди. Ер ресурслари тузилишида динамик о`згаришларни текшириш бу ерда амалий ма`носини ё`қотади. Чунки, бу даражада
олинган хулосалар экстроналация учун асос бо`либ хизмат қила олмайди. Бирор бир ходисани динамикасида тахлили келажакда аниқланган қонуниятни экстропомироват ва мувофиқ нормативни аниқлаш мақсадига эга. Ер ресурсларини прогнозлаштиришга бундай ёндашув амалий натижа беради, агарда прогнозлаштириш обектини вилоят ёки умуман мамлакат ташкил этса, ҳар холда йирик иқтисодий-жуг`рофий ёки ма`мурий минтақа бо`лса, айнан ана шу обектларда ер фондидан фойдаланишда турли хилдаги махаллий четга бурилишлар о`ртачаланади. Ер ресурсларини прогнозлаштиришга тадбиқан экстропоятсия услубини бевосита шаклланган прогнозлаштириш усули деб аташ мумкин. Прогнозлаштиришнинг бевосита шакли раён звеноси учун номақбул. Бу ерда прогнозлаштиришнинг то`г`ри шакли зарур. У келажакли ишлаб чиқишга эга бо`лган аниқ изланишлар ва натурли тафтишлар материалларига бевосита асосланган бо`лиши мумкин ва керак ҳам.
Шунингдек, та`кидлаш керакки, ҳудудни махсус тафтиш қилиш, айрим ердан фойдаланиш нуқтаи назардан, то`ла ҳажмда амалга оширилади. Бу тафтишнинг натижалари биринчи галда туман звеноларида умумлаштирилади.
Ма`мурий туман - давлат режалаштиришнинг бошланг`ич обекти айрим корхоналарга ҳаммадан ко`ра "яқин” ҳисобланади. Ер тузилишини туман схемаси таркибида экин майдонларининг тузилиши, ер мелиорациясининг ҳажми (ер фойндининг тузилиши) ва ё`налиши, ер тоифалари майдонларини тақсимлаш (қайта тақсимланишнинг) зарурий вариантларининг обектив заруриятида имконияти мавжуд.
Улардан ҳар бири капитал, қо`йилманинг зарурий ҳажми ва уларнинг самарадорлиги ко`рсаткичларини аниқлаш билан тугалланмог`и керак. Вариантлар бир- биридан ердан фойдаланишнинг ё`налиши бо`йича ҳам, бир вақтда миқдорий тавсифлар макон ва замонда мувофиқлиги бо`йича ҳам тубдан фарқланишлари керак. Равшанки, вариантлар сони чексиз бо`лиши мумкин эмас. Фақат уларнинг миқдори хақиқатдан мумкин бо`лган ва рухсат этилган мақсадга мувофиқ, реал алтернативлик зарур.
Ер тузиш раён схемаси таркибида ер ресурсларидан фойдаланиш вариантларини ишлаб cҳиқиш бирдан-бир мақсад эмас, у ердан келажакли фойдаланишнинг ко`пгина
масалаларини туман миқёсида бир хил аҳамиятда ечиш мумкин эмаслигини талаб қилади.
Ер ресурсларидан келажакда фойдаланишнинг вилоят таркибида у вилоятнинг келажакда ривожланиши ва ердан фойдаланиш бо`йича мақсадли прогнозлар мувофиқлигини ҳисобга олиб, асосан туман схемалари материаллари бо`йича шаклланади. Бироқ туман вариантларининг бир қисми ишлаб чиқишда айрим вариантларни мажмуали баҳолашда натижасида вилоятнинг ривожланиши нуқтаи назардан "қирқиб ташланиши" керак.
Вилоят схемасининг якуний натижаси фақат унинг параметрлари ма`лумотларини ишлаб чиқиш вариантларини о`з ичига олади улар бо`йича омилкорлик билан ечиш, фақат мамлакат миқёсида булиши мумкин. Ер ресурсларини прогнозлаштириш услублар тизимидан фойдаланиш билан амалга оширилади. Чунончи, иқтисодий- математик (оптимизацияли), о`хшашлар, экстрополятсия, ҳисоб-норматив ва бошқалар. Айни вақтда, улар ҳар бири ердан фойдаланишнинг прогнозлаштиришнинг ма`лум даражасида бирламчи аҳамиятга эга бо`лиши мумкин.

6.