Республикаси олий ва

БОБ. ЕР РЕСУРСЛАРИНИ БОШҚАРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

1. Бошқариш тушунчаси

Бошқарув муносабатларининг турлари ҳар қандай ер муносабатларини бошқариш сингари, муайян тизим доирасида шаклланади. У ҳодисалар, предметлар, унсурларнинг бир-бири билан қонуний богʻланган, обектив бирлигини ифодалайди. Та`кидлагандек, бошқариш тизими – бу бир-бири билан богʻлаган бирликни ва оʻзаро муносабатларда боʻлувчи унсурлар йигʻиндисидир. Ҳаракат оʻз-оʻзидан мавжуд боʻлмай, балки бошқа тизим ва унсурлар та`сирида юзага келади. У мавжуд тизимга та`сир коʻрсатувчи ташқи муҳитни ташкил этади.

Бошқариш деганда, бошқариладиган тизимларга та`сир жараёни тушунилади. Ҳар қандай мураккаб ташкил этилган бошқариладиган тизимлар, шу жумладан, ердан фойдаланиш тизими ҳам оʻзининг бошланг`ич параметрларини ушлаб туриши, шунингдек, оʻзларининг сифат ҳолатларини ма`лум бир мақсадга ёʻналтирилган даражаларига эришиши учун обектив равишда бошқаришни талаб қилади. Бошқача қилиб айтганда, бошқариш – бу бошқариладиган тизимларни, уларни ички мазмуни билан мавжуд боʻлишининг обектив заруриятидир. Бошқариш тизимни оʻзининг ривожланиш қонуниятларига мос тарзда амалга оширилади. Бошқаришсиз тизим амалий жиҳатдан боʻлиниб кетади.
“Бошқариш” тушунчаси махсус адабиётларда етарли даражада яхши оʻрганилган. “Бошқариш (админитратион, cонтрол, манагемент ва бошқ.) – кенг ма`нода – мавжуд боʻлишини ушлаб туриш ёки уни ҳолатини оʻзгартириш мақсадида бошқариш обектига мақсадли ёʻналтирилган та`сир воситасида тизимни бир ҳолатдан бошқасига оʻтказишдир”. Бошқарисҳ стихияли (коʻзда тутилмаган кучлар та`сирининг натижаси) ҳамда онгли (жамоат институтлари ва ташкилотлари томонидан амалга ошириладиган) турларга ажратилади. Бошқача соʻз билан та`рифласак, “бошқариш – бу ушбу тизимга хос боʻлган обектив қонунлардан фойдаланиш асосида уни янги сифат ҳолатига оʻтказиш мақсадида тизимга та`сир этиш жараёнидир”. Я`ни, бошқариш жараёни мавжуд тизимга (унинг параметрларига) та`сир этиши сифатида е`тироф этилади ҳамда у бошқариш функсияси ёрдамида бошқариладиган тизимнинг оʻзига хос
механизмлари воситасида амалга оширилади. Бунда е`тироф этиладики, «Тизимни ёки унинг функсиясини оʻзгартириш манбаси одатда тизимнинг оʻзида ётади”.
Аммо бошқаришни фақатгина уни янги сифат ҳолатга оʻтказиш деб қараш керак эмас, бундай қоида тоʻлақонли боʻлмайди. Мураккаб бошқариладиган тизимнинг муҳим хусусияти шундан иборатки, бошқариш уни оптимал ҳолатда сақланишини та`минлайди ва шу сабабли бир вақтда тизимнинг оʻзини ҳам ташкил етишга ёʻналтирилган, я`ни бошқаришнинг моҳияти тизимни тартибга солиш учун унга та`сир этибгина қолмасдан, балки уни ташкил этишдан ҳам иборатдир. Дарҳақиқат, бошқариш тизимни оʻзини ташкил этиш воситаси боʻлиб ҳам хизмат қилади.
«Бошқариш” тушунчаси «жараён” ва «тизимлар” тушунчалари билан ҳам узвий бог`лиқдир. Жараён (лотинчадан “просессус”) ҳаракатни билдиради ва “ниманидир ривожланишида ҳолатни, воқеиликни кетма-кет оʻзгариши, қандайдир натижага эришиш учун кетма-кет харакатлар мажмуаси” сифатида та`рифланади.
Шуни коʻзда тутиш зарурки, бошқариш жараёнларни кечиши, машиналарни ишлаши ва оқибатда обектлар таркибида юз берадиган оʻзгаришлар, тизимнинг ишлаши билан амалга оширилади, аммо ҳеч қачон обектларнинг оʻзи билан эмас. Шу сабабли амалиётда ҳамда махсус ва оʻқув адабиётларида учрайдиган «Табиий ресурсларни бошқариш”, «Ер ресурсларини бошқариш”, «Ерни бошқариш”, «Сувни boshqarish» ва ҳоказолар типидаги соʻ оʻзлар унчалик илмий жиҳатдан мақсадга мувофиқ эмас.

2.