Research and publications

 

---

429 
TILSHUNOSLIKDA LEKSIK MA’NONING KENGAYISHI VA TORAYISHI 
 
Vaisova Muhayyo Akbarovna 
Xorazm viloyati Urganch shahar
13-son umumiy o'rta ta'lim maktabining 
 ona tili va adabiyot fani o'qituvchisi 
 
Annotatsiya
. Leksik ma'no tilning taraqqiyoti davomida ham sifat, ham miqdor 
jihatidan o‘zgaradi. Shu asosda leksik ma'nolarni hozirgi leksik ma'no va avvalgi leksik 
ma'no deb ikkiga guruhlash mumkin. Hozirgi va avvalgi leksik ma’nolarga asoslanib 
esa biz tilshunoslikda leksemaning kengayishi va torayishi haqida ushbu maqolada 
batafsil so’z yuritamiz.
Kalit so’zlar
. Leksema, polisemiya, monosemiya, ko’chma ma’no, etimologiya, sheva, 
adabiy so’z va h.k. 
 

So'z ma’nosining rivojlanishi sifat va miqdor o'zgarishiga, ma’noning kengayishi va 

torayishiga, hatto tildan umuman tushib qolishiga olib keladi. Bunda jam iyat 
tarixining ahamiyati katta. Har bir yangi narsa yoki hodisaga yangi nom yaratmasdan 
mavjud so'zlar yordamida ifodalash ham mumkin. Natijada leksik-semantik ma'no 
kengaya boradi. Masalan: uchmoq- faqat parrandani bildiruvchi so'zlar bilan birikkan. 
Hozir uning ma’nosi kengayib ko‘z, varrak, samolyot, yer yo’ldoshi kabi tushunchalar 
bilan aloqaga kiilshadigan bo'lgan. So'zning leksik ma’nosi kengayishi natijasida ko'p 
ma’noli (polisemantik) so'zlar paydo bo'ladi.
Ko’p ma’nolilik, polisemiya — til birliklarining birdan ortiq ma’noga ega bo’lishi. Ko’p 
ma’nolilik — ko’p qirrali va murakkab hodisa. Deyarli har bir so’zning lug’aviy ma’no 
taraqqiyoti aniq, individual yondashishni, izohlashni talab qiladi. Ko’p ma’nolilik 
ma’nosi faqat matnda bilinadi. Onamning ko’zi hali yaxshi ko’radi (a’zo); buloqning 
ko’zi, igvaning ko’zi (teshik); uzukning ko’zi (uzukka qo’yilgan tosh); taxtaning ko’zi 
(taxtadagi doira shakl). Ko’p ma’nolilik ikki yo’l bilan hosil bo’ladi: 1) so’zning yangi 
ma’no kasb etishi natijasida. Masalan, yer so’zi dastlab bir ma’noli bo’lgan, qolgan 
ma’nolar so’zning ma’no tarkibi taraqqiyoti natijasida paydo bo’lgan; 2) ko’p ma’noli 
so’zdan yoki ko’p ma’noli qo’shimcha vositasida so’z yasalishi natijasida. Ko’p ma’noli 

---

430 
so’zlar qancha ma’noga ega bo’lmasin, bu so’zlar ma’nosi o’zaro bog’langan, ya’ni 
ma’nolar orasida qandaydir semantik aloqa mavjud bo’ladi. Xuddi shu xususiyat ularni 
omonimlardan farqlaydi. So’zning ko’p ma’nolilikini, asosan, matn hal etadi: so’zning 
ishlatilish matni qanchalik rang-barang bo’lsa, bu so’z shunchalik ko’p lug’aviy 
ma’noni anglatadi 
Leksik ma’noning torayishi so‘z ma’nosining kengayishiga nisbatan aks jarayondir. 
Bunda so'zning qo'llanish doirasi chegaralanib qoladi. Masalan: osh so'zi barcha 
ovqat turini bildirar edi. Hozirda ko'proq palov ma’nosini anglatadi. So'zlarning ma'no 
kengayish yoki torayishi hodisasini "baxshi" so' zi timsolida chuqurroq tanishamiz. 
“Baxshi” so'zi asli xitoycha bo'lib, uning xitoy tilidagi shakli "pak si» (hozirgi xitoy tilida 
"bo - shi») bo’lgani holda, turkiy tilga mo'g'ul tili vositasida o'zlashgandir. Ushbu 
xitoycha so'z yapon tilidagi "hakase // hakusin" so'zlari uchun ham manba bo'lib 
hisoblanadi. Turk tilining etimologik lug'atida baxshi so'zi haqida quyidagilarni 
o'qiymiz: «Xitoycha pak si (po si ham deyiladi: ustoz yozuvchi, kotib ma'nolarini 
anglatadi) dan bahsi - baksi. 
Hozirgi o'zbek tilida otachi so'zi mavjud emas. Lekin bu so'z bugungi turk tilida 
mavjud bo'lib, «otamak-dori-darmon berib kasalni tuzatish otachi, hakim, tabib 
ma'nolarini ifodalaydi. «Attuhfatuz zakiyatu fillug'at turkiya" da ham otachi 
leksemasining tabib ma'nosini ifodalashi ko'rsatib o'tiladi. Shuningdek, "Devonu 
lug'otit turk'da ham otachi so'zining tabib ma'nosini ifodalashi aytilgan. Prof. 
E.R.Tenishev baxche leksemasi uyg'ur tilining sharqiy lahjasida "baxshi", "tabib", 
"shaman», shuningdek, uyg'ur tili markaziy shevasining dolan lahjasida "baqsu" 
"afsungaro", "folbin" oqsuy lahjasida "baqshi", "baxshi": qush vaxshisi «ovchi qushlar 
yordamida ov qiluvchi», qashqar va yorkent lahjalarida (kasallik keltiruvchi jinlari 
quvish yo'li bilan) xastalikni davolovchi uyg'ur adabiy tilida-baxsh X-XIII asrlarga oid 
qadimgi uyg'ur yodnomalarida esa, "ustoz", "shogird" ma'nolarini ifodalaganini 
yozadi. V.V.Bartoldning fikricha, bahshi (sankritcha asli bhikshu) leksema Sharqiy 
Turkistondagi uyg'ur kotiblarga hamda uyg'urlar ichida yashagan buddist rohiblarga 
nisbatan qo'llangan. Mo'g'ullar davlatida baxshi so'z kotib, ma'mur ma'nolarini 
anglatgan. Shuningdek, Turkiston hukmdorlarining forscha bilmagan kotiblari ham 
baxshi deb atalgan. A.K.Boro kovning izohlashicha, XII-XIII asrlarda Sharqiy turk 

---

431 
kitobatchiligida uyg'ir kotib baxshilarining o'rni katta bo'lgan. Ular, asosan, rasmiy 
devonxonada faoliyat ko'satganlar. 
Tahrir so'zining ham arab tilidagi asar yozish ma'nosi o'zgarib, endi "asarga tuzatishlar 
kiritish" yoki ilmiy terminologiyada uning mazkur ma'nosi yanada kengaygan holda 
nashrga tavsiya etilayotgan asarning bugungi talablarga shaklan va mazmunan uyg'un 
kelishi, ya'ni asarning ijtimoiy qiymatini belgilash hamda muallifga asarni to'liq 
nashrga tayyorlashda yordam ko'rsatish jarayonlari tarzida ifodalanadi. 
Lavh, munshiy, musavvir, xattot, insho kabi so'zlarda ham kitobatchilik nuqtayi 
nazaridan ma'lum miqdorda ma'no torayishi hodisasi sodir bo'lgan. Buning aksi 
o'laroq, ba'zi arabizmlarda, termin sifatida emas, balki so'z sifatida, ularning leksik 
ma'nolari awalgisiga nisbatan yanada kengroq ma'nolarni ifodalashi tufayli ularda 
ma'no kengayishi hodisasi sodir bo'lgan. Masalan, xat so'zi dastlab uch ma'noda 
qo'llangan bo'lsa, bugun u to'qqiz ma'noni ifodalashga xizmat qilmoqda. Qalam 
so'zining ma'no anglatish ko'lamida keskin o'zgarish sodir bo'lgan va u ham ma'no 
kengayishi tufayli awal ikki ma'noda qo'llangan bo'lsa, hozir olti ma'noni bildirmoqda. 
Shuningdek, sahfa, hoshiya, bob, lavha, juz(v) kabi so'zlarda ham semantik ma'no 
kengayishi hodisasi sodir bo'lgan.