|
3-Mavzu. Qoraqalpoq milliy naqshlarining materiali va ishlash texnikasi.
Reja.
1.Naqqoshlik san`at mashgulotlari utkaziladigan xonani jixozlash, mashgulotlarda ishlatiladigan jixazlar va materiallar.
2.Asboblardan poydalanish, asbob turlari, texnik kavsizligi engindan saklanish.
3.Yakuniy.
Adabietlar.
1.Bulatov S O’zbek xalq Naqqoshlik bezak san`ati. T.Mexnat 1994
2. Bulatoa S. Dadashev S. Naksh alifbosi T. Chulpon 1999
3.Kasimov K. Naqqoshlik san`at T-Ukituvchi 1990
4. Sh.Urazmetov “Karakalpaksha nagis ulgileri” N.1993
Maruza matni
Ota-bobolarimizdan meros bulib kolgan obidalar, asori-atikalarni kayta ta`mirlash, ularga kaytadan jon, joziba va guzallik baxsh etish, kolaversa bizdan uzoklashtirilgan, umuman beganoga aylantirib kuyishga kilingan xarakatlar oraligidagi pardalar kutarilib xakikat yana kayta kaddini rostladi. Yana uz yurtiga Alpomish, Al-Buxoriy, Al-Fargoniy, Amir Temur va yana kuplab bizning bobokalonlarimiz kaytishdi. Ularning ruxi poklarini shod kilish, kolaversa keyingi avlodlarga etkazish maksadida kurilgan betimsol yodgorliklar, asori-atikalar fikrimizning yorkin misolidir. Birgina Toshkent shaxrida milliy uslubda bunyod etilgan bunday inshootlarni kuplab uchratishimiz mumkin. Temuriylar Davlat muzeyi, Oliy Majlis binosi, Toshkent shaxar xokimligi, kator bozorlar va savdo rastalari, madaniyat va istiroxat boglari shular jumlasidandir.
Me`moriy yodgorliklar bunyod etilar ekan, albatta, uziga xos va mos milliy hunarmandchiligimiz bilan jozibador kilib bezatiladi. Poytaxtimizning bosh maydoni Mustakillik maydonining shunday yonginasida bunyod etilgan Xotira maydoni ana shunday majmualardan biridir.
Ushbu majmua milliy hunarmandchiligimizning yogoch uymakorligi bilan bezatilgan bulib, bir-biriga karama-karshi ayvondan tashkil topgan. Xar ikki ayvonda ham g`a` tadan uyma ustun urnatilgan. Ustunlarning a`o’ tasi bir katorga urnatilgan bulib, marxumlarning nomlari zikr etilgan zarxal G`kitoblarG` urnatilgan ayvon devorining ikki tomoniga g` tadan n` ta uyma ustun urnatilgan. Respublikamizning xar bir viloyatlari, Toshkent shaxri va Korakalpogiston Respublikasi uchun aloxida bulimlardan iborat bulib, motamsaro Onaning ung tomonidagi bulim Toshkent shaxridan urushga ketgan jangchilarning nomlarini zikr etish bilan boshlangan. Ustunlar uymasi a` kavatli islimi nakshlardan tashkil topgan. Pardoz turining choka va tabaka turlaridan unumli foydalanilgan. Naksh kompozitsiyasini asosan bandlar va gullar tashkil etadi. Keyingi bulimlar Xorazm va Toshkent viloyatlariga ajratilgan bulib, naksh kompozitsiyasi uziga xos bulsada, uymani bajarish va pardoz turlari deyarli bir xil uslubda bajarilgan. Surxondaryo va Sirdaryo bulimlari esa uziga xos bulib, uymasining chukurligi, naksh kompozitsiyasini barglar, bargli gullar tashkil etadi. Choka va tabaka pardoz turlaridan unumli foydalanilgan.
Samarkand va Kashkadaryo bulimlarida ham avvalgi bulimlardagi kabi naksh kompozitsiyasi barglar va bargli gullardan tashkil topgan bulsada, pardoz turlarining pax, lula va tabaka turlaridan keng foydalanilgan.
Ayvonning ikkinchi tomonidan Korakalpogiston Respublikasi, Andijon, Buxoro, Fargona, Jizzax, Namangan va Navoiy viloyat bulimlari joy olgan bulib, xar biri uziga xosligi bilan ajralib turadi. Korakalpogiston Respublikasi, Andijon va Buxoro viloyati bulimlaridagi ustunlar a` kavatli uyma, kam zaminli, uncha chukur bulmagan va nakshning islimiy turidan tashkil topgan. Kolgan bulimlarda g` kavatli uymadan uta nozik did bilan foydalanilgan bulib, naksh kompozitsiyasini asosan barglar va bargli gullar tashkil kiladi. Pardozning barcha turlaridan unumli foydalanilgan.
Uymakorlik ishlarini amalga oshirib bulgach, albatta, sunggi pardozlash ishlari bajariladi. Xalq Naqqoshlik bezak san`ati turlari zargarlik, ganchkorlik, misgarlik, kulolchilik kabi yogoch uymakorligida ham buyumga oxirgi ishlov berish, pardoz berish, jilolashdan iborat buladi. Masalan, yogoch uymakorligida umuman u` ta pardoz turi mavjud bulib, ular kirma, chizma, pax, choka, lula va tabaka pardoz turlaridir. Shulardan n` xili, ya`ni pax, choka, lula va tabaka pardozlari rel`efga pardoz berishda ishlatiladi. Ushbu pardoz turlari g` ga bulinib oddiy (pax, choka va lula) va muraqqab (tabaka) pardoz turlaridan iborat.
Odatda tuzilgan naksh kompozitsiyasining xarakteriga mos ravishda pardoz turi tanlanadi. Pardoz turini tanlashda yorug va soya tushishini ham xisobga olishni unutmaslik kerak. MasalanU`
Pax pardozi - yogoch uymakorligida uyma naksh rel`efini bir tomonga kiyalab kesiladigan oddiy pardoz turidir. Bu pardozni yoyma pardoz deb ham yuritiladi.
Choka pardozi – naksh bandining kiyaligini urtaga olib uzunasiga uyilgan pardoz turi. Bu pardozni yorma pardoz deb ham ataydilar.
Lula pardoz – uyma rel`efni yarim yumalok shaklda ishlov berilgan oddiy pardoz turi.
Tabaka pardozi - XIX asrda Buxoro ustalari tomonidan yaratilgan bulib, uyilayotgan barg, gul ikki yoki uch katlam kilib uyiladigan pardoz turi. Tabaka arabcha katlam, daraja degan ma`noni bildiradi.
Kompozitsiya tuzishdan oldin bir narsaga aniklik kiritib olish maksadga muvofik buladi, ya`ni buyumning kanday materialdan tayyorlanganligini e`tiborga olish joiz buladi. Yumshok materialdan olingan bulsa yirikrok, kattik materialdan olingan bulsa maydarok, muraqqabrok naksh turidan foydalanish mumkin.
O’zbek xalq ustalari kadimdan kullab kelayotgan jamiki nakshlar borki, ular tabiatni va vokelikning shartli tasviri bulishiga karamasdan uziga xos konun–koidalarga ega. Bu konun–koidalar tabiatning aynan uzidan ramziy tarzda olingan. Odatda usimliklar bir tomonga karab usadi, bu tabiat konunidir. Masalan, majnuntol misolida kuradigan bulsak, majnuntol xuddi pastga karab teskari usayotgandek tuyulsada, lekin xakikatdan esa, u ildizdan tana, tanadan novda, novdadan barg bulib, bir tomonlama yunalishga karab usadi. Tabiatning bu konuni nakshda ham uz aksini topgan. Naqqosh usta chizadigan naksh kompozitsiyalari shunchaki kogoz betini tuldirish yoki uyma yuzini uyish uchun emas, balki, ongli ravishda tabiat va badiiylik konun-koidalariga amal kilgan xolda naksh kompozitsiyasini chizish tushuniladi. Shu nuktai-nazardan olib karaganda uymakor ustaning ijodiy jarayonidagi eng kiyin va eng mas`uliyatli boskich naksh kompozitsiyasi nusxasini chizishdan iboratdir. Agarda naksh kompozitsiyasi tabiat konunlariga zid ravishda tuziladigan bulsa, u xolda uyishda ham, pardoz berishda ham xar kancha yutukka erishilsada ish kungildagidek guzal va jozibador chikmaydi.
Xalq Naqqoshlik san`ati uziga xos juda kup namunalarga, rang-barang turlarga ega. Tasviriy san`at ukituvchilarining faoliyati Bilan uzviy boglik bulgan hamda maktab, litsey , kollej ta`limi mazmunini olib borishda Naqqoshlik sana`tining naqqoshlik, ganchkorlik va badiiy bezakning boshqa ko’rinishlarida namoen bo’ladi. Demak, rassom-pedagog shu ko’rinishlarining birini o’z sharoiti, hohish irodasi va qiziqishiga qarab birortasini tanlab olib, uning tarixi, davomchilari kimligini, san`atni yaratishdagi sirasrorlarini mukammal o’zlashtirishi lozim. Agar tanlangan Naqqoshlik san`at turi «Naqqoshlik» bladigan bo’lsa, bu san`atni o’zlashtirib olish uchun qo’yidagi talablar qo’yiladi:
-naqqoshlik san`ati va uning haetimizda tutgan o’rni
-naqqoshlik san`atida ishlatiladigan asbob-uskunalar va ulardan foydalanish yo’llari;
-naqsh elementlarinio’rganish, ijodiy kompozitsiya tuzishda foydalanish qoidalari;
-naqsh kompozitsiyasini turli joylarga moslashtirib tuzish yo’llari va usullari;
-naqshda rang va bueqlarni tanlash va ishlatish sirlari;
-naqsh sirlarini o’quvchi shlarga o’rgatishning metodik tomonlarini bilish.
tasvir, mahobatli haykal, mozaika, freska, marmar, gips, stilizatsiya.
Naqqoshlik, ganchkorlik, kulolchilik, eg`och o’ymakorligi, misgarlik, badiiy kashtachilik, zardo’zlik, matoga gul bosish, naqqosh, ganchkor, zardo’z, sopoldo’z, misgar, kashtachi, bofta. Ko’pbarg, chinnigul, gullola, marg`ula, gulsafsar, qo’shband, islimi, girix, muraqqab, format, me`mor, koshin, arka, panjara, peshtoq, gumbaz, minora, kolonna (ustun), qasr.
Do'stlaringiz bilan baham: |
