Reja Naqqoshlik san`at fanining maxsad va vazifalari. Naqqoshlik san`atning inson xaetida tutgan urni. Naqqoshlik san`atning kelib chikishi rivojlanishi Naqqoshlik san`atga oyd adabietlar

4- MAVZU Qoraqalpoq milliy naqshlarining asosiy turlari. Naqsh nomlari.

REJA 

1.Naqsh xilmaxilligining ahamiyati.

2.Naqsh turiga qarab foydalanishi.

3. O’simlik naqshlari.

ADABIETLAR 

1.A.Allamuratov. Karakalpakskaya narodnaya vishivka. N.1977.

2.Sh.Urazmetov, Q.Najimov. Qaraqalpaqsha nag`is u`lgiler.N. 1993.

3.Zabirova E.I. «Sabaqlarda qaraqlapaqlardin` ko`rkemligin bezeo’ o`nerinen tanisio’din` jan`a pedagogikaliq texnologiyasi.»

4. K.Kosimov . Naqqoshlik T.1990.

5. M.Mirzaxmedov. Boshlang`ich naqsh ishlash metodikasi T.1976 .

Maruza matni

Naqshlarning ko’p turlari qadimgi tarix, xalqning (xudoga) eki ishonchli aloqada bo’lib, ularning ma`nosini vaqt o’tishi bilan esidan chiqqan. Ayrim belgilar insonni o’ziga qaratish uchun eki ko’z tildan saqlash uchun naqshga bezalgan degan taxminlar bor. Hozirgi yashovchi xalq bu naqshlarning, ko’rinishning ma`nosini eddan chiqargan. Faqat ertaklarga va xalq dostonlarinda ayrim naqshlar to’g`risida ezilib qolgan. Masalan, «Sehrli taroq» ertagida taroq naqshning qoraqalpoq xalqida duo qilish ma`nosini bor ekani aytilgan.

O’rta Osie xalqlarining naqshlarining ko’rinishi ma`nosini bilishda jahon ko’p fanlari shug`ullanmaqta. Venger olimi Ol`mashi va nemets olimi Korun «Qo’y burji» naqshining ma`nosini, qo’y burjiga o’xshashligi sababli shuning ma`nosini bildiradi degan. Leningrad olimi Shkayder «Qo’y burji» naqshining ma`nosini «Haet daraxti» ekanligini o’rta asrda Erondan chiqqanligini aytgan.

Qirg`iz naqshlarining ma`nosida hayvonot dunesi o’simliklar va tabiatdagi ko’rinishlar mustahkamlangan bo’lsa, rassom Ridin byuilan tarixshi Berishtami to’quvchining o’zining xo’jaligida bo’ladigan kundagi ishlarini naqshlar bilan ko’rsatgan naqshi ekanini aytib o’tgan. Shu taxminlarga qarab qoraqalpoq aelqizlarining kashtalab tikish naqshlarining turlarini to’rtga bo’lamiz.

1. O’simlik naqshi

2. Hayvonot dunesi

3. Geometrik shakl

4.Tabiat eki bo’lgi naqshi

O’SIMLIK NAQShI

O’simlik naqshi movutiga solingan qizil kiymachak, jen`se, jen`ush choy xalta va boshqalarda ko’p uchraydi. Ko’proq stillashtirilgan o’simlik naqshi shunday qalqon (krest) tarzli naqsh solingan oq jegde, oq kiymachak oldi, ko’k ko’ylaklarda uchrashadi.

Qoraqlapoq naqshida o’simlikning tutash, tugallangan rasmi bo’lmaydi, uning tabiiy sxemalashtirilgan turida (yaproq gullar, trostnik) beriladi.

Gul atamasi ayrim shoxning naqshli rasmida tarqaladi. Gulli naqshlarning har xil varinatlari uchrashadi. Bular «o’rik gul», «paxta gul» «qorali gul» va atamasi bo’lmagan boshqa bir qator variantlardan iborat.

Ochilib kelaetgan to’rt g`uncha va gul yaproqlaridan iborat bo’lgan «qorali gul» naqshi keyinroq paydo bo’lsa, u naqshlarda juda siyrak uchrashadi «Olxo’ri gul» ikki varinatda uchraydi. Birortasida variantda gul yaproqlari g`unchaga yaqin shakl beradi. Ikkinchi variantda gul yaproqlari kvadratning tomonlari bo’ylab joylashadi. Har bir gul yaprog`i shunday qilib g`uncha shakliga eki libo obrazli shaklga ega bo’ladi.

«Olxo’ri gul» barcha o’rinlarga tarqalib ketgan Gulli motiv ucholari aylana shakllarining ikki liniyasi bilan jiyaklangan. Ayrim liniyalarga asoslari tik o’qqa bog`liq juft burji shakli beriladi. Markazdagi gulli motivning varinatlari bor qalqon (krest) tarzli, yulduzcha, yaproq tarzli

«Olxo’ri gul» naqshining ko’pincha qizil kiymachaklarning jiyaklariga qo’llaniladi. Qora movutiga tikligan gul naqshli lenta qizil, sariq, oq ranglar bilan almashib rangli ta`sir paydo etadi. Atrofidagi liniyalar va ichidagi gul odatdagiday rangi bo’yicha har xil bo’ladi. Chevar qizlarning kelinchaklarning gul rangini ajratib ko’rsatishga intilishlari sezilib turadi. Ayrim bir gul emas, qoralangan bog`ning tasvirlanishi ehtimol.

T.A.Jdanko jadvalida keltirilgan XIII tasm tomonidan «Turkman naqsh» guruhiga o’tkazilgan O’zSSR Fanlar akademiyasi Qoraqalpog`iston filialining badiiy ekspeditsiyasining materiallari bo’yicha shu motivlarning ayrimlarida quyidagicha qoraqalpoq nomlari bor  4 toy tueq, 3 toy tueq, ayrim G`echki izG` aniq o’simlik naqshlarining shunday zoomorfologik nomlari faqat bir chevar tomonidan berilgan. «Turkman naqsh» atamasida naqshlar qoraqalpoq naqllaridan ayniqsa ko’p. rasmlardagi naqshni «Turkman naqsh» deb ataydi, biroq u juda siyrak uchrashadi. Moskvada Sharq xalqlarining davlat badiiy muzeyida saqlanaetgan erkak odamning turkman choponining butun sirti shu tipdagi naqsh bilan epilgan. Qoraqlapoq naqshida bu naqsh siyrak uchrashadi. U SSSR xalqlarining Leningraddagi etnografiya muzeyining oq jegde naqshida bor.

rasmdagi motiv o’zbeklarning va tojiklarning «bodom», «qalampir» naqshida ma`lum. Qoraqlapoqlar uni ko’pincha «qalampir» atamasida biladi, u bodoim so’zi qoraqlapoq tilida uchraydi.

O’simlikdan paydo bo’lgan ayrim ozroq sxemalashtirilgan motivlarda chevarning nimani tasvirlashga imntilishini anglan oson poxollar va yaproqlar boshi bir poxol boshi bir poxol troentnik o’simliklari daraxt . Bu motivlarning odatdagiday atamalari yo’q, u ko’plagan atamalarni chevar qiz kelinchaklar eki naqsh egalari suhbatlashish vaqtida o’ylab topgan va hammasidan avval bir narsaga o’xshashligi bo’yicha improvizatsiya sifatiga ega bo’lgan.

Odatdagiday, bu naqshlar frizli kompoztsiyasini tashkil qiladi. rasmda naqsh ko’k ko’layda kompozitsiyaning quyidagi pastki bo’laginda «saqqiz burj» naqshi bilan aralashib joylashgan. Oq jegdede u kvadratlar va romblar burji tarzli romblarning ko’zgagidagi naqshli maydonning pastki chetini tugallaydi. U hovuzning, ko’lning bo’yidagi daraxtlarni esga tushiradi. Biroq endi chevarlar tutash bir peyzaj emas, balki yaproq bor shox sifatida qabil qiladi («Yaproq naqsh»).

«Yaproq naqsh» motivida (bizlar uni qalayda daraxtning, to’qayning rasmi deb hisoblaymiz) odatdagiday boshqa o’simlik naqshlari kabi uchto’rt tueg`i bor uch burchakli va burchakga qo’yiladigan tayanchi bo’ladi, bu tayanchni elkani esga tushiradi. Tueqlari bor uch burchakli «sirg`a naqsh» eki «iaroq» naqshlarda, gilamchilikka uchraydi. Qoraqalpoqlarning qora uyni bezash uchun maxsus oq qurlarida «taroq» kvadratlardan iborat bo’lgan katta geometrik kompozitsiyaning boshini va oxirini bezaydi, bu darvozada deb ataladi, unda faqat juft G`shoxG` bo’ladi. «Taroq naqsh» da tutash bir daraxt o’sib chiqadi, uni shartli turda to’qayning rasmi deb qabil qilish mumkin. «Sehrgar» bir misol keltirish qiziq bo’ladi. «Erga taroq tashla. Bu taroq oddiy emas, u qalin to’qayga aylanadi. Sehrgar to’qayda adashib, yurganda seni izlab yurganda, sen uzoqlashib ketasang». Qadim zaonlarda qoraqlapoqlarda taroqning, karomatli ahamiyati, saqlash xususiyati bo’lgan. Shu ertakda u qalin to’qayga aylanadi. U qoraqlapoq naqshida va gilamshiligida o’zining karomatli ahamiyatiga bog`liq tasvirlangan. Taroq naqshning o’zbek gilamchiligida tarqalishi ham shuni ko’rsatadi.

«Olxo’ri gul», «ochilgan gul», «qorali gul», «tuya tovon» kabi ayrim o’simlik naqshlari odatdagidatsy qor rangda bo’ladi va qizil rang ko’proq naqshlanadi.

«Olxo’ri gul» , «o’rik gul» eki «ochilgan gul» «tuya tobon» naqshlari barcha o’rinlarda qizil kiymachaklarga, ayrim jen`se eki jen`ushlarda tarqalib ketgan. Trostniktin shoxlarini va yaproqlarini esga tushiradigan naqshlar ko’pincha Qoraqalpog`istoning shimol, dengiz bo’yi tumanlarida uchrashadi

Gulni en tomonidan tasvirlar ko’p tarqalgan. Qizil kiymachaklarning pastki va en tomonlari jiyaklarini bezashda gulning nozik liniya tasvirlari eki ochilmagan g`unchaning tasvirlari uchraydi.

Eski dare qishlog`idagi 124 daskerida va qizil kiymachak oldinda yuqorgi uch yaproq o’rtasiga qarab ingichkalangan, bu chevarning tasvirlaetgan o’simlikka o’xshashlikka intilganligini ko’rsatadi.

Shunday siyrak uchrashadigan naqshi bor qizil kiymachak va dasker dengiz bo’yi tumanining xalqlaridan sotib olindi, olinganligini aytish kerak.

Mo’ynoq tumanning Po’rlitog` qishlog`i qizil kiymachak naqshida peyzajli o’simlik naqshining yana bir misolini ko’rish mumkin (IV3). O’simlik elementlarining almashishi ko’plagan o’simliklarni, qalin daraxtlarni ko’rin ta`sirini tug`diradi.

O’simlik naqshining ayrim atamalari insonning tabiatga estetik hissini munosabatini bildiradi. «Gul ochildi» deganda naqsh tikuvchisining ko’z oldida gul ochilganday seziladi.

Ko’pchilik o’simlik naqshlari uch burchakli asosida o’sib chiqqanday seziladi. Movutiga solingan naqshda bu tayanch G`Qo’y tishiG` eki «Tugun bosh» deb ataladigan dog`lar bilan tushuntiriladi

Qoraqalpoq naqshida o’zbek tojik naqshi tipidagi «Tuya tobon» naqshi bor ekanini bir atamasi «O’g`iz siyrak»

Tuya tobonning zoomorfli atamasi tuyaning toboniga emas, shu atamadagi o’simlikka bog`liq bo’lishi mumkin. Shu naqshning ikkinchi atamasi «O’g`iz siyrak» kamroq uchraydi. Bu naqshlar kashta tikish uchun xos bo’lib hisoblanadi va qoraqalpoq badiiy hunarining boshqa turlarida uchraydi.

Kungaboqarning tasviri faqat ikki qizil kimachak oldida uchraydi . Shulrning birida Taxtako’pir sovxozining Tashenova Uljon solgan o’rta qoraning ustidagi qiziq yo’lakda bir ildizdan o’sib chiqqan uch kungaboqarning gullab turgan vaqti tasvirlangan. Gul yaproqlari va yaproqlar yaraslarda oddiy liniyalar bilan berilgan. Ikkinchi qizil kiymachakda oldinda shu rasm gorizontal bo’ylab uch marta takrorlangan Shularning biri Taxtako’pir tumanida, ikkinchisi Nukus shahrida sotib olindi. Nukus shahri juda esh shahar, uning xalqi respublikaning barcha tumanlarining hisobidan ko’payib va ikkinchi qizil kiymachak oldi Taxtako’pir tumanining odami toomnidan tikilgan degan taxmin mumkin. Agar bularni bir chevar ishlamagan bo’lsa, unda biri ikkinchisining namunasidan o’rganganligiga gumon yo’q.

Englarda va oq jegdening bezagida juda kam uchraydigan shoxlarning tasviri gorizontal bo’ylab to’rt burchakning yuqori va pastga qarab o’sib chiqqanday ko’rinadi. Bu hovuz eki ko’l bo’yidagi daraxtlarning tasviri deb taxmin qilish mumkin chevalar endi bularga ma`nodagi ahamiyat bermayapti.

«Chirich pisgancha» naqshi sxemalashtirilgan o’simlik asosiga ega. Sterjendagi juft uch burchakning ikki yarusi va yuqoridagi tik burchak bular yaproqlar va o’simlikning boshi

Ayrim qalqon (krest) tarzli bezaklarning elementlari o’simlikdan kelib chiqqan. Faqat o’rta qora qizil kiymachaklarda qo’llaniladigan o’z oldiga bir naqshda ikki sterjanning tomonlarini bo’ylab (gorizontal eki tik) ozmiko’pmi egilgan liniyalar simmetriyali yaruslar bilan joylashgan, qalqon (krest) tarzli bezak sterjenlarning ikkinchi bir tuftining oxirlarida so’poq boshlar bo’ladi. Shunday qilib, chevarlar bir bezakda shoxlarning va g`unchalarning takrorlangan rasmlarini olgan

Qoraqalpog`iston davlat badiiy hunari muzeyining keramik kesimida shoxlarning rasmi qalqon (krest) tarzli sxemada berilgan Kompozitsiya markazi o’chirilgan.

Qoraqalpoq naqshidagi o’simlik kashtasi boy va har xil. U qoraqlapoq badiiy hunarining boshqa turlaridagi o’simlik naqshidan tasviri bo’yicha tasvirlash sifati bo’yicha ajralib turadi. U movutiga solingan naqshlarda ko’p bo’ladi, unda kompozitsiya asosidan friz tarzli sxema bo’yicha sistemada quriladi. Rapportlik kompozitsiyalarda u yo’q.