|
Maruza matni
Zoomorfli naqshlar
Qoraqlapoq xalq naqshining kashtashilik motivlarining ko’pchiligi hayvonot olamiga bog`liq. Qo’chqor burjlari asosiy motiv bo’lib hisoblanadi. Ma`lum bo’lganiday, burjlar motivi O’rta Osie Qozog`iston xalqlarining naqsh san`atida juda keng tarqalgan motivlarning biri. U shu tumanlarning eng qadimgi qabilalarining simvoli bo’lgan burj deb ezdi L.I.Rempel` bu chorvaning hosildorligi ishining simvoli va hali ham kengroq aytsak obraz deyarli universal ahamiyatdagi tushuncha. Har xil vaqtlari har xil tushunchalar shunga bog`liq.
Burjlarning motivlari har xil bo’ladi. Shularning ayrimlari haqiqiy belgilarni saqlab qolgan, ko’pchiligi bo’lsa naqshlik baddiy vaziflaarga bo’ysindirilgan va grafik sxematik shakllarga ega bo’lgan va faqat xalq dasturi bo’icha burj naqshi kiritilishi mumkin.
Burj naqshlarining birinchi guruhi qizil kiymachak, jen`ush, jen`se, choy xalta jiyaklarida qo’llaniladi. Ularning faqat ayrimlari muraqqab naqshli lentani jiyaklaydi. Shu guruhning boshqa guruhlari o’z oldiga ko’proq naqshli kompozitsiyalarni tashkil qiladi. Ko’pincha ular qora rangda bajariladi, naqshda qizil rang ko’proq uchraydi, u sariq va oq ranglar bilan almashadi.
Xuroson burji naqshini qo’ldan to’qilgnan asos bo’yicha qalqon (krest) solinadigan naqshta qo’llaniladi. Atamaning ko’rsatib turganiday, naqshning Xurosonda paydo bo’lmaganligi aniq, lekin xuroson sigirining burji nazarda tutiladi.
Shu naqshning «Qo’ltiqcha burji» variantlari oq jegdede «Kerege ko’z» deb ataladigan katta geometrik kompozitsiyaning qo’shimcha elementi sifatida qo’llaniladi.
Tirnaqni burjilarning naqshli qatori qizil kiymachaklarning qizil rangdagi quyidagi en tomonini jiyaklaydi, belligi bir masofadan yashil, sariq ranglar almashib turadiyu. Tirnoqcha burj burjilarning tagidagi uch burchaklardan olingan, bular ayrim kompozitsiyaga tugun bosh deb ataladi.
Saqqiz burji har bir burchakda chiyirmalarning juftlashgan kvadrati geometrik figura, biroq saqqiz burji atamasi barcha o’rinlarga tarqalib ketgan, shuning uchun bizlar uni zoomorfli naqshga kiritdik. Yaylov atrofidagi jloylashgan uy hayvonlarining shu sxemalashtirilgan rasm bo’lishi mumkin. bu motiv naqshning barcha tiplariga tarqalgan. Burchaklarini yuqori va pastki liniyalarga qaratib qo’yilgan saqqiz burjlarning friz tarzli qatoridan qizil kiymachak oldining o’rta qoraning markaziy naqsh kompozitsiyasini tuzadi. Kompozitsiyaning markazin o’simlik eki geometrik sifatidagi naqsh detallari bilan to’liqtiradi. Ko’k ko’ylakda uning butun pastki tomoni saqqiz burchak naqshi to’ldiradi. Ko’k ko’ylakda uning butun pastki tomoni saqqiz burchak naqshi to’ldiradi. Chiyirtmoqlarning har bir juftini birovi qizil rangda emas, sariq rangda bo’ladi, bu naqshning bir xilligini jonlandiradi. Oq jegdening orqasidagi kvadratlarning qiyshiq ko’zganagi saqqiz burjilar bilan to’ldiriladi, ular shuningdek cheklovchi ko’zganaklarning shaxmat tartibida joylashadi.
Burjlar motivi qorqalpoq naqsh soluvchilarining (eg`ochga) sevimli motivlarining biri. Eg`och buyumlaridagi naqshta chiyratilgan qo’y tishi umurtqa kabi elementlardan tashkil topadigan uch burchakli burj tarzli chiyirtmalarning naqshlari orasidagi en tomon fazolarini to’ldiradi
Chaen dumi (quyruq), Qurbaqa naqshlarining guruhida biz jonli hayvonlarning tutash bilan naqsh shaklini bilan tasvirlashga intilish harakatini uchratamiz. Chaen dumi (quyruq) motivi har xil xarakterdagi elementlardan iborat bo’ladi. Ayrim bunday naqsh ikki chenni tasvirlaganday seziladi. rasmda gavdasi, mo’ylovlari va o’tkir tillari aniq belgilangan. Kelgusi ikki qatorda naqsh ko’proq sxemalashtirilgan, chaenning motivlari g`ildiraklangan uchlari bor romb tarzli figularga aylangan
Chaen dum (quyruq) motivi movutiga naqsh solish uchun xarakterli bo’ladi. rasmlardagi naqsh qizil kiymachaklarning qizil jiyaklarida etakchi bo’lib hisoblanadi. Ular belgilari bo’yicha o’xshash boshqa motivlar almashib kompozitsiyani tashkil qiladi. Ayrim naqsh ikki har xil liniyalarning (qizil ko’k sariq va oq ranglar bilan) iborat bo’ladi.
Chaen dum (quyruq) naqshining ayrim varinatlari o’simlik motivlariga o’xshaydi. Biroq chevarlarning orasida ular zoomorfli motivlar sifatida belgili. Chaen dumni bir qancha esga tushiradigan zoomorfli naqsh eg`ochga naqsh o’yish namunasida uchraydi.
Qurbaqa motivini ayrim vaqtda burj deb ham ataydi, bu xato ekanligi aniq. Qurbaqa atamasining o’zi haqiqiy asosga ega bo’lishi mumkin. Qoraqlapoqlarning zargarlik buyumlaridan baqa tugun bezash bezagi bor, o’zining shakli bo’yicha u qurbaqaga o’xshaydi .
Qurbaqa naqshi qizil kiymachaklarning qora jiyak yo’lagida bo’ladi, u kiyim kenchaklarning yuz va quyruq bo’laklarini jiyaklaydi. Tugallanmagan romb har xil yo’llar bilan to’ldiriladi, qurbaqaning aeqlarini eslatadigan chiyirtmaqlar turli xil tushuntiriladi. IX rasm ularning ayrimlari harakatli bo’lib keladi va harakatni jonli turda tasvirlaydi. Qo’qonda Madalixon XIX asr mavzoleyining oldingi qismi qoraqlapoqlarning qurbaqa naqshiga o’xshagan motiv bilan bezalgan.
Yuraq kabi pal`metallar geometrik yaproq turidagi bezak eki oddiy birikmalarni tashkil qiladi. Hozir ular it tobon, baqachanoq sifatida ovlanadi. It tobon naqshi bilan jiyakning markaziy, qizil yo’lagini va qizil kiymachaklarning o’rta qora ustidagi maydonini bezaydi. Qo’sh rangli figura kam uchraydi, tik eki gorizontal juftlarni va asosidagi yaxlit tikishni birday rang bilan bajaradi. Gorizontal kompozitsiyada ularni har bir figura orqali almashtirish bilan rangning ritmik aniqligi va qabul qilish boyligi tuziladi.
G`oz bo’yin naqshini qalqon tarzli qilib tikishda qo’llanadi. Har xil qo’shimcha elementlari shu motivning bir necha varinati bor, ularning barchasi sxemalashtirilgan va haqiqiy shakldan uzoq XXI rasm. Oq jegde oldining keng tik naqshli yo’laklarini g`oz bo’yin naqshi bilan jiyaklaydi. Ularning rangi yashil, oq fonda sariq bo’ladi. G`oz bo’yin naqsh to’qishda juda keng tarqalgan naqshlarning biri. U oq boshqushlarni naqshlashda bo’lib turish vertikali bo’lib xizmat qiladi.
Qo’g`irchoq og`iz motivining varianti qiziqarli. Agar odatda qo’g`irchoq og`iz geometrik figuradan iborat bo’lsa, unda uning vrianti ko’k rang bilan jiyaklangan fantastik hayvonni eki qushni esga tushiradigan X2 rasm qora fondagi figura bo’lib hisoblanadi. Kollektsiyalarni o’rganish quyidagi sharitni ko’rsatdi, shunday naqsh solingan barcha narsalar qizil kiymachak, JENSE dengiz bo’yi tumanidan chiqqan Mo’ynoq va uning hududi.
Zoomorfli atamalar shunday ayrim qalqon tarzli bezaklarga ega bo’lgan. Baqa naqsh
Zoomorfli naqshda naqsh tikuvchilarda, eg`ochga naqsh soluvchilarda burjilarning eng qadimgi motivi saqlab qolgan, biroq unga har xil ma`no bergan. Naqsh tikuvchilar ko’rshapalakning, toshbaqaning rasmlarini bilmaydi. O’z navbatida eg`ochga naqsh soluvchilar g`oz bo’yin, chaen dum va b. naqshlarni qo’llanmaydi.
SAVOLLAR
1. Naqshlarning hayvonot olamiga bog`liqligi.
2. Burj naqshlarining atamalari.
3. Qizil kiymachak, jen`se, choy xalta jiyaklariga qanday naqsh qo’llaniladi.
4.Xuroson burji naqshi nimani anglatadi .
5. S tarzli naqshning atamasi.
6. O’simlik motiviga naqshning qaysi varinati o’xshaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
