Reja Naqqoshlik san`at fanining maxsad va vazifalari. Naqqoshlik san`atning inson xaetida tutgan urni. Naqqoshlik san`atning kelib chikishi rivojlanishi Naqqoshlik san`atga oyd adabietlar

Qoraqalpoq naqshlarida geometrik sifatga ega bezash naqshlari

Geometrik sifatga ega bezash naqshlari qoraqalpoq kashta to’qishining barcha turlarida qo’llaniladi. Romblar, qalqon (krest) tarzli figuralar, to’g`ri burchaklar, to’g`ri chiziqlar, uzik chiziqlar aniq atamaga, bu atamalar tabiat hodisa, hayvonot olami bilan bog`liq eki ularning ma`nosini anglatadi. Bosqichli rombi, etakchi bezash figurasi sifatida, diagnal naqsh yo’laklarda, ko’k ko’ylaklar, oq jegdede, shu bilan birga ot ayilda qo’llaniladi. Egri chiziq (G`irg`oqG`) , ko’rinishi bo’yicha G`MG` bosma harifi o’xshash eki o’rta qora qizil kiymachakni jiyaklaydi eki ikki eki uch qatorli jiyaning naqsh yo’lagining bittasini tashkil qiladi. Bu motiv o’rta osie bezakchiligida ilk vaqtlardan boshlab belgili. Uch burchakning tasvirlanishi bilan bir qatorda, qoraqlapoqlarda tirnaqcha, tuya tobon zargarlik bezashning boshi, u anao’ (bizning eramizgacha IVII asrni) va Andropov bizning eramizgacha III ming yilliklar madaniyatining keramikasida topilgan.

Bu bezashning `har dam xaeliy` nomli varianti belgili, bu har xil kayfiyat deganni anglatadi. Biri parallel yurishi, biri ko’shiladigan rangli chiziqlardan almashishi odamning kayfiyati bilan kuchli hissietlari bilan bog`liq. Burchaklarida naqshlar bor uch burchaklar, to’g`ri burchaklar qatori turidagi geometrik figuralarni kalta gul eki chaqmoq deb ataydi. Hozirgi vaqtda bu bezash figurasi unga xosligi bo’yicha berilganligini aniqlash mumkin emas. Bir necha elementdan tashkil topgan naqsh bezagi o’l oldiga turibdi. Uning nomini uzluksiz takrorlaydigan naqsh (ilmak) sifatida ag`darish mumkin. Xonim tuprik naqshi asosan qizil kiymachak oldi kompozitsiyasini biriktiruvchi element sifatida qo’llaniladi. Geometrik rozetka qoraqalpoq kashta tikishida juda kam qo’llaniladi. Ayrim sharoitda o’rta qora qizil kiymachakning yuqorigi beti kiyizda ilmaklar bilan to’g`ri chiziqlardan yasalga kontsentrlik g`ildiraklar bilan to’ltiriladi.

Bezashning nomi, ularninshg tabiat hodisalari bilan haetiy narsalar bilan xosligi va bezashlari ularning har xil ma`noli ma`nolarga ega ekanligini ko’rsatadi. Shu bilan birga bezashda dekorativ boshlanishi katta ma`noga ega. Belgili bir narsaning tasvirlanishi katta stilizatsiyaga olib kelinadi eki teskarsi geometrik figuralarga har chizilmalarning (sirg`a, qumursqa beli, sichqon izi va b.) xosligi beriladi. Bezashning mazmunini va uning turiga xalq chevarlari qadimgi xo’jalik va madaniy haet tarixi haqidagi fol`klor ma`lumotlar bilan zich bog`liq ko’pgina shoirlik o’y fikrlarini singdiradi. Bu singdirishlarning bezab ishga oshirishni dekorativ badiiylik boshlama printsipi darajali ma`noga ega. Naqshning estetik roli shunday qilib ta`rifi etkazib ko’rsatilgan haetiy materiallar bilan kuchayib boradi. Belgili tabiiy hodisalarga ( bu alohida o’simlik turlariga tegishli) ega ayrim nomi belgisiz naqshlarning xosligi va bezashlarning nomlari bo’yicha tahlil qilinganda haetiy hodisalarning belgili bir tanlovlari aniq ko’rinadi. Bunda xalqning ko’p yillik, ko’p asrlik estetik va badiiy tajribalari, mehnatlari aytiladi.

Qoraqlapoq xalqining va uning madaniyatining tuzilishi Sharq Evropa va O’rta Osiening keng hududida tarqalgan. Har bir xalqning badiiy san`atida o’zaro bog`liq jaraenida traditsion badiiylik tomoniga muvfoiq motivlar belgili bir sharoitda tanlab olib borildi va ayrim sharoitda ularni qayta ishlashga olib keldi. Shunday qilib, ayrim elementlar xalq badiiy san`atining bezash turlarini kompozitsion tuzilish usullarini rang echimlarini to’liqtirib bordi. Qoraqlapoq xalq badiiy san`at mahoratlarining har xil turlari o’ziga xos badiiylik xususiyatlariga ega, shu bilan birga ular xalqning dunega estetik qarashini bilan zich bog`liq, bezash va rangli obrazli dunesini o’ziga sindirgan badiiylik ijodkorlikning birdan bir kompleksini tashkil qiladi. Qoraqlapoq badiiy san`ati chevarligining boshqa turlari va kashta tikish uchun umumiy bo’lgan bezash turlari ularning har birida har xil tushuntirishlarga ega. Kashta tikish bezashlaridagi asosiy sanalgan ayrim naqshlar gilam to’qishdja erdamchi turlar bo’lib qoladi. Obrazli qalqon (krest) tarzli va boshqa turli figuralar shunday.

O’rta Osie va Qozog`istonning bezash badiiy san`atida qoraqlapoqlarda qumursqa bel nomini olgan obrazli figura keng tarqalgan. O’rta Osieda svastika pomir paypoqlarini to’qishda, eg`ochga va loydan ishlangan buyumlarga naqsh o’yishda va ezishda uchraydi. Svostikaning to’g`ri burchagida egilgan to’rt tomoni qadimda quesh eki dune tomonlarini anglatadi. Qoraqlapoqlar uni to’qaloq burji deb ataydi. Bezash badiiy san`atda shunday naqshlar bor, ularning nomi uning qanday bir boshqap xalqga tegishli ekanligini ko’rsatadi. Qoraqalpoq ko’shat, rus ko’shat bezaklarini qirg`izlar qoraqolpoqlardan va ruslardan olgan. Qirg`izlarning gilam buyumlaridagi qoraqalpoq naqshlari qalqon (krest) tarzli ramkadan joylashgan dog`a tarzli uchga ega, qalqon (krest) turli rozetkaga o’xshash bo’lib keladi. Qoraqlapoq badiiy san`atida naqshlar guruhi va bezalgan buyumlar bor. Bu atamalarga turkmanlarning so’zi qo’shilib aytiladi. Turkman naqsh, turkman naqsh nomi bilan ajratadi. Qoraqlapoq va turkman chevarlari o’xshash, ayrim sharoitlarda birday bezash motivlarini qo’llab, ularga bevosita alohida ma`no beradi.

Turkman kashta to’qishida qraqalpoqlardagi kabi ip ranglari uncha ko’p emas, ko’pshiligi oq, qora, qizil, sariq, ko’k. Shu bilan birga, turkman kashti tikishdagi qora ko’kimtir, qizil rangli fonlar qoraqalpoqlar uchun xos emas. Shunday qilib, kashta tikib bezashda qoraqalpoq va turkman chevarlarining kompozitsiya va rang tanlashda har birining o’z yo’li bor. Turkman chevarlari teskari qo’yish va shirish tikishlarni bilmaydi. Boshqurdlarning teridan bezab ishlangan tebingi buyumlari qoraqalpoqlarning tebingi buyumlaridan farqi yo’q. Boshqurdlarning kashta tikishdagi bezash va texnikasining dastlabki motivlari bu qoraqlapoq kashta tikish naqshlarini esga tushuradigan geometrik o’simlik turlari. Qozon tatarlari zargarlarning ayrim buyumlari qoraqalpoq ael-qizlarining yalpoq tugun va ochiq kabi bezash narsalariga o’xshash. Oldi naqshlab bezalgan ko’ylaklarni chuvashlarning eki ael-qizlar ko’ylagi ichida qalqoni (kresti) bor rombi turidagi naqshlar bor.

To’lgan ensizlarni ertada udmurr ael-qizlar kiygan. Ular uni suyvil deb atagan. Ularning bezaklari qoraqalpoqlarning bezaklariga taqqoslaganda kambag`al. Qoraqalpoqlarning naqshlariga o’xshash bezash motivlari oshqurdlarning va chuvashlarning kashta tikishida uchraydi. S.V.Ivanov o’zining «Sibir xalqining bezaklari tarixiy manba sifatida» degan kitobida slayan, ugo, fin va turk tilli xalqlarning badiiy san`atidagi birday va yaqin bezash turlarining kashtasiga beradi.

Keltirilgan bezaklar qoraqalpoqlarning kashta tikishida naqshli to’qishda `eri maqash xaltasini tikish bezashda juda keng qo’llaniladi. Shunga byuog`liq qoraqalpoq kashta tikishida qalqon (krest) texnikasining va noto’g`ri tekis (teskari qo’yish) ning keng tarqalganligini yana bir marta esga tushirib o’tamiz. Ularning qirgizlarda uchrashishiga qarab tadqiqotchilar yakin o’shmishda uning chetlab kelganini va o’zlashtirib foydalanganligini ko’rsatadi.

Qoraqalpoqlarning teskari qo’yishg (bir-biriga birikuvchi kalta burun tarzli tekislar seriyasi) tikishi bilan o’xshash xantilar va mansilar, ruslarda qo’llaniladi. Ob udarlarda, morvlarda, machetslarda, boshqurdlarda, ruslarda, bolgarlarda, ukarianlarda qalqon (krest) tikish tarqalgan.

Yuqorida taqqoslash maqsadida berilgan atab o’tishlar qoraqalpoq kashta tikish chuqur ma`noga va aniq badiiylik o’zining ellikka iye deb xulosa chiqarishga imkoniyat beradi.

Bu avval tasviriy san`atga ega bo’lmagan. Xalqning tarixiy shariotlar ta`sirida estetik badiiylik tafaqqurining xususiyatini yuzaga chiqarishda va ularni muzey eksponatlari va metodik qo’llanmalar qayta tikashga imkoniyat beradi.

SAVOLLAR 

1. Haetiy narsalarning rasmlardagi xususiyati.

2. Naqshlarda nimalar tasvirlanadi.

3. Naqsh tikishda ko’p uchraydigan motivlar.

4.»So’loq» naqshining kompozitsiyasi.

5.Baliqchilar naqshining atamasi.

6. «Chanchqi» naqshi qaysi urug`ning qabilachilik tamg`asi sifatida ma`lum.

7. Geometrik sifatdagi naqshlarning qo’llanishi.

8.Ko’k ko’ylakning, oq jegdelarning diagnoal yo’laklarida qanday figura etakchi rol` o’ynaydi.

9. «Xalta gul» va «chaqmoqlar» deb qanday geometrik figuralarga aytiladi.

10. «Har dam xaeliy» nomli varianti nimani anglatadi.

11. Turli ranglarning almashishidan tuzilgan naqsh qanday ataladi.