Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Sochining savdosi tushti boshima boshdin yana, Tiyra bldi rzorim ul qaro qoshdin yana. Baytda ko'p ma'noli szlarning turii ma'no qirralaridan mahorat bilan foydalanilganligi «sochining savdosi», «boshima boshdin» birikmalarida yaqqol namoyon blgan. «Sochining savdosi», shubhasizki, ma'shuqaning ishqidir. «Boshima» szida sevikli ishqining oshiq taqdirida uchragani nazarda tutilgan bIsa, «boshdin» szida esa «qaytadan, takror» ma'nosi z ifodasini topgan. Ishtiqoq badiiy san'ati vositasida qllaniladigan zakdosh szlarning matnda alohida-alohida yangi ma'no anglatishi, «sochining savdosi» birikmasining kchma ma'noda qUanishi she'rxonga zgacha zavq baishlaydi. sha ma'shuqasining ishqi oshiq knglida qayta alangalanganligi bois she'r qahramonining hayoti «ul qaro qoshdin yana» tiyra bladi. Ma'shuqaning «soch»i va «qosh»idagi

maftunkorlik ulaming qoraligida namoyon blgan blsa, oshiq hayotining tiyraligi uning boshiga tushgan musibatlarda z aksini topgan. Krinadiki, shoir qora rangni ham gzallik, ham musibat ma'nosida qllab baytda tazod badiiy san'atining ziga xos namunasini vujudga keltirgan.

Bobur Mirzo oshiqona azaliyotida tabiiy va insoniy gzallikdan zavqlanish, ularni bir butun holatda tushunib, har ikkalasi orasida mavjud blgan gzal mutanosibliklarni yuksak ehtiros bilan tasvirlash holati kproq namoyon bladi. Shoirning «Yog'liingkim, jon bila men xastadurmen zor anga» misrasi bilan boshlanuvchi azali fikrimizning yorqin dalilidir. Bu azal taniqli adabiyotshunos B.Valiyxo'jayevning diqqatini ham ziga jalb etgan. Olim Bobur Mirzo azaliyoti haqida fikr yuritgan tadqiqotlarida mazkur asarni tahlil jarayoniga tortib qimmatli mulohazalarini bayon etgati (Qarang: zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik, 3-tom, Toshkent: «Fan», 1978, 55-56-betlar. Valiyxjayev B. Mumtoz siymolar. Toshkent, 2002, 282-283-betlar). Shoirning aksariyat azallari singari y yetti baytdan tarkib topgan ushbu azalda ijodkor ma'shuqa va uning gzalligini yoming yolii — boshga raydigan rmolchasi timsolidan mahorat bilan foydalanib badiiylashtiradi:
Yoliingkim, jon bila men xastadurmen zor anga, Xasta jonlar rishtasidindur magar har tor anga. Evrulur boshingg*a-vu goho yuzungga yuz qyar, Bu jihatdin ot emish gulpech-u gah gulzor anga. Bir chamandur sahnikim, blay binafsha sarbasar, Tegrasi gulzordurkim, bImaay bir xor anga. Yog'Iig*ing tokim, yuz-u kzungga tegmish bordurur, Yu/ maningdek zor-u yuz ming men kibi bemor anga. Ey kngul, ynz pora qilsa yor tiyi, g*am yema, Lutf etib gar bolar lsa yog^liini yor anga. Knglum istar yoliingni, balki andin bir nasim, Yetsa Bobura erur jon birla minnatdor anga. Shoir azalining matlasidanoq Sharq, jumladan, zbek ayollarining nafosat-u nazokati timsoli bIgan yolig' —rmolcha tavsifini unga maftun blgan she'r qahramonining holati bilan yondosh tasvirlaydi. Rmolcha -qiyiq xasta jonlaming toridan tqilgani bois she'r qahramoni uning bemori-yu zoriga aylangan. Ijodkor bir-biriga daxli bImagan voqeylik rtasida aloqadorlik borligiga quvchini ishontiradi. Shu tariqa, ma'shuqa boshidagi yoli oddiylikdan xalos blib, muqaddaslik kasb etadi. Uning
bu sifati jon iplari uni tqishda tor blganligida namoyon bladi. Shunday mavzu va mazmundagi azal Alisher Navoiyning «Favoyid ul-kiban> devonida 373-raqami ostida berilgan. «Yog'liin, eykim, tilarsen, igna mujgonimni qil, Naqsh etarda tori oning rishtai jonimni qil» matlai bilan ibtido topuvchi bu azal bilan Bobur Mirzo she'ri rtasida talay mushtarakliklar kzga tashlanadi (Bu haqda yana qarang: Vohidov R. Qiyiqcha bir bahona. «Buxoro universiteti ilmiy axborotlari». 2004, 4-son, 2-4-betlar). Yoliqqa jon baxsh etilgani uchun (uning torlari-jon rishtalari) u ma'shuqa boshida tinim bilmay evriladi, Ba'zan seviklining boshiga, ba'zan esa gzal yuziga yuz qyadi. Shu bois uning nomi goh «gulpech», goh «gulzor»dir. Shoir yolining turli rangdagi gullar bilan nafis bezatilganligini uning ma'shuqa yuziga yuz qyishi, yorning visoliga erishishi bilan aloqadoriikda tasvir etadi. Natijada ma'shuqa va uning rmolchasi gzalligining bir-biri bilan chambarchas boliqligi tasviri she'rxon kngliga zgacha zavq-u shavq olib kiradi. Ijodkor yana yogli tavsifiga uiu berib, sha zavq-u shavqning yanada yolqinlashib borishiga zamin hozirlaydi. Uning sahni bir chaman, boshdan-oyoq binafshazor, chekkalari gulzor blsa ham, unda biron bir tikan krinrnaydi. Ana shunday beqiyos nafislik namunasi blgan yolining gzal ma'shuqaning yuz-u kziga tegib turishi she'r qahramoniga xshash yuz oshiqni zor-u, yuz-ming oshiqni bemor qiladi. Bobur Mirzo she'riyatiga xos blgan yetakchi uslubiy jilolardan biri kutilmaganda tajnis badiiy san'ati vositasida sz yini hosil qilish azalning tahlil jarayoniga tortilgan mazkur beshinchi baytida ham qIlangan. Baytning dastlabki misrasida shoir «yuz» szini ma'shuqa uzvi ma'nosida qllagan blsa, ikkinchi satrda esa uning raqam ma'nosidan foydalanilgan. mida qllanilgan badiiy san'at jozibasi she'rxon ehtirosini yanada ktarilishiga sabab bolgan. Keyingi baytda she'r qahramoni kngliga murojaat qilinadi: «Yorning jafo tiyi seni yuz pora qilsa ham am yema, vaqti kelib, yor lutf krsatsa, sha jarohatlarni gzal yolii bilan bolasa, hammasi unut bo'ladi». Gzallikka oshufta kngilning uning visoliga yetish umidi bir lahza blsin snmaydi. Maqtadagi xulosa shunday mulohaza yuritishga imkon beradi. Unda tasvirlanishicha, kngil yolini istaydi, Bobur uchun undan esgan bir nasim ham kifoya, u shunga munosib krilsa, joni bilan minnatdor blardi.
azalda yor va yoli gzalligi, oshiqning iztirob-u xursandchiligi, uning orzu-niyatlari shu qadar nafis-u nozik did bilan ifodalanganki, she'rxon kz ngida ham mahbuba gzalligi gavdalanadi, ham oshiqning

gavdalanadiki, she'rxon beixtiyor uning qiyofasini rparasida kigandek bladi: