Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Yodi yomg*ur sngidin muncha qor,
Kim, luklarga qilib mehr izhor.
Borchasin kmdi-yu qildi pinhon,
El ko*zidin kim enir endi yomon (124-b.)-
Muhammad Solih faqat Samarqand shahri qamali tasvirida emas, boshqa shahar va qo'rg*onlarning qaTalari Shayboniyxon tomqnidan rab olinishi lavhalarida ham sha badiiy uslubiga sodiq qoladi. Masalan, u
Shayboniyxon Urganchni qamal qilganda Husayn Boyqaro kengash chaqirgani, z holini bayon qilib aytgan szlari va temuriyzodalarning xatti-harakatlari tasvirida xayolot olamiga beriladi. Qamalda qolgan shahar aholisining fojiali qismatini ehtiros bilan tasvirlaydi. Ochiik azobidan jon saqlash ilinjida qolgan kishilar it va eshak etini eyishga majburblishadi:
zga qronda o*la boshladi el,
It etiga luka boshladi el.
Eshak-u it eti doru bIdi,
Davr qronda bu tavr evruldi (309-b.). Bunday ta dahshatU voqealarga kp guvoh blgan shoir loqaydlik va beparvolik bilan krgan-kechirganlari tasvirini davom ettiradi. Shahar aholisining hatto lgan odamning gshtini yeyishga majbur blgani ijodkoiga jiddiy ta'sir krsatmaydi. Muhammad Solih bu hodisani shunchaki ochlikdan qutilish yli, deya baholaydi:
Yedilar yoshina lonlarni,
Ju'din qutqaribon jonlarni (313-b.)-
Shayboniyxon va uning tarafdorlari qamal va xalqni ldirish bilan cheklanib qolmaydi. Ular zabt etgan yerlarini talon-taroj qiladi, xotin-qizlarni tahqirlaydi, ularning sha'niga isnod keltiradi. Muhammad Solih hukmdorining fau xatti-harakatlarini qanchalik oqlashga urinmasin, dostonning juda kp rinlarida uning zolimligini fosh etib qyadi. «Maqtash» bahonasida Shayboniyxonning haqiqiy basharasini badiiy aks ettirish ylidan boradi. Adolat bilan aytganda, Muhammad Solihning bundan boshqa chorasi ham yq edi. Dostonning mana shu xususiyatlari uning mumtoz adabiyotdagi mavqeini belgilashda asosiy mezon blib xizmat qiladi.
«Shayboniynoma» biryoqlamalik va tarafkashlik mahsuli sifatida vujudga kelgani bois doston tanqidiy nuqtai nazardan iganishga loyiqdir. Unda nlab shayboniyzodalar va temuriylarning nomlari keltiriladi. Hayoti ma'lum yillarining jang-u jadallarda kechishi shoir ijodining oyaviy-badiiyatiga ham z nuqsini urgan krinadi. Buni birgina ikki sulolaga oid hukmdorlar nomlarining dostonda ryxatsimon qaydlar holida keltirilishida ham krishimiz mumkin. Asarda tasvirdan kra bayonchilikning ustun qyilishi, uning ishtirokchilari badiiy siymosini kitobxon kz ngida yetarli gavdalantirish imkonini bermaydi. Biroq ayrimlari aytilgan mulohazalar shoir badiiyat qoidalariga yetarlicha
e'tibor qilmagan, deya xulosa chiqarishga asos blolmaydi. Dostondagi qal'alar, Samarqand atrofidagi bo-rolar tasvirida shoir tashbeh, tashxis, talmeh, sifatlashlardan mahorat bilan foydalanadi. Dostonning ayrim rinlarida shoirning badiiy salohiyatini kz-kz etuvchi baytlar mavjud blsa-da, undagi mazmun, chin insoniylikka xos blmagan oyalar tasviri quvchining nafratiga sazovor bladi. Jumladan, Toshkent hokimi Sulton Mahmud Xonikaxon malub etilganda, uning eng kichik qizi Shayboniyxonga tortiq etiladi. Muhammad Solih dostonning mana shu lavhalarida sha norasida pok qizchaning mubolaaviy tasvirini keltiradi: