Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Bordur ul podshohi nekandesh,
Toshtdin xon-u icbidin darvesh.
Ichida blmasa erdi bu hol,
Qoydin oMoy edi zohir bu maqol.
Kp karomate krubmen xondin,
Kp maqolat eshitibmen xondin (207-b). «Toshidin xon-u ichidin darvesh» - rta asr ijodkorlari orzusidagi hukmdor tasviri; Muhammad Solih Shayboniyxon siymosida shunday podshohni krishni orzu qiladi. Tri, uning hukmdori haqida bitgan balandparvoz baytlarida taxayyulga erk berganligi, mubolaaviy tasvirlar vositasida Shayboniyxonni tarixiy shaxsdan adabiy qahramon darajasiga ktarganligi anglashilib turadi. Biroq ayni holat shoirning dostonnavislikdagi bir usuli sifatida namoyon blganligini unutmaslik lozim. Muallif «Shayboniynoma»da qanchalik taxayyulga erk bermasin, u hayotiylikdan tamomila uzilib qolmaydi. Zero, ijodkorning tarixiy voqealar tasvirida imkon qadar xolislikka rioya qilishga intilganligi seziladi. Doston tarafkashlik va biryoqlamalikdan xoli blmasa-da, uning
kpgina rinlarida hayotiy haqiqat balqib kzga tashlanadi. Bu holat shoirning adabiy niyatlaridan. biri krgan-kechirganlarini nazmga solishdan iboratligida namoyon bladi. Shoir Shayboniyxonni vasf etarkan, bir rinda sha maqsadini quvchiga ayon qiladi: Har neki krdum cherikida bir-bir, Borchasin nazm ila qildim tahrir (39-b.)-
Muhammad Solih temuriy hukmdorlar haqida fikr yuritganda, ularni tahqirlash, mazah qilishga intiladi. Bu bilan shoir dilidagi alamini yumshatishga harakat qiladi. Uning Shayboniyxonni kklarga ktarib, temuriylarni qattiq tanqid qilishi tarixiy haqiqatga nisbatan biryoqlama, tarafkashlik bilan munosabatda blganligini dalillaydi. Biroq temuriylar inqirozi sabablari bayon etilgan ba'zi rinlardagi shoirning fikrlarini xoHsona qabul qilmaslikning iloji yq:
Bul jamoatki, krarsen holo, Tana — tirno bilan boshlab g*avg*o. Ichadurlar kecha — kunduz boda, Din-u iymon soridin ozoda. Bir — biri bila muxolif borcha, Bir — biridin taqi xoyif borcha. Atodin bordur ul noxushnud, Atoni ul etay der nobud. Ato ham bordur uldin bezor, ltnrur lini yilatib zor (34-b.).
Temuriy hukmdorlar orasidagi boshbodoqchilik Zahiriddin Muhammad Boburning Movarounnahrda markazlashgan davlat barpo etish orzusi bilan olib borgan harakatlarini chippakkachiqardi, uning yakkalanib qolishiga sababchi bldi. Ota—il va aka—ukaorasidagi bunday tarqoq harakatlar toj~taxt kurashlari Shayboniyxonga ancha qo*I keldi. Muhammad Solihning dostonnavislikdagi ikkinchi uslubi — krgan-kechiiganlarini bayon qilishi asar bosh qahramonining juda kplab kirdikorlarini fosh etishga sabab bldi. Ijodkor Shayboniy va uning tarafdorlarini ijobiy, temuriylarni esa salbiy qahramon holida tasvirlashga harakat qilsa-da, ba'zan zi bilib-bilmay tarafdorining haqiqiy basharasini ham ochib tashlaydi. Bu holat goh xalq ommasining tilidan bayon etilsa, ba'zan Shayboniyxonning turli shahar va qronlarni qamal qilishida, shuningdek, alaba nashidasini surib qilgan pastkashliklari tasvMangan lavhalarda namoyon bladi. Shayboniyxon
dostondagi dastlabki voqealar tasviridanoq quvchida yomon taassurot qoldira boshlaydi. Jumladan, u Buxoroni zabt etgach, Boqi Tarxonning mol-mulkini talon-taroj qilish bilan cheklanib qolmay, uning n ikki yoshli nabirasiga ham uylanadi. Dostondagi norasida bir qizehaga nisbatan Shayboniyxonning «oshiqona» munosabati tasviri uning sha'niga dostonda bitilgan balandparvoz baytlarning maishiy buzuq bu hukmdor bilan hech qanday aloqadorligi mavjud emasligidan dalolat berganday bladi: