Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

14.2. Adibning hayoti va faoliyati
Podshohxoja 1480-yilda Xurosonning Niso viloyatida zamonasining yetuk ziyolilaridan blgan, turkiy va fors-tojik tillarida dilbar she'rlar hamda nasr namunalarini ijod etgan Abdulvahobxqja binni Sulaymonxoja oilasida dunyoga keladi. Manbalarda ma'lumot berilishicha, bu kishining shajarasi turk mashoyixlaridan Zangi otaga, undan esa Ahmad Yassaviyning ustozlari Arslonbobga borib taqalgan. Abdulvahobxoja Buraxonning qizi Anbar onaga uylangan va Niso viloyatida istiqomat qilgan. Uning «Orif» taxallusi bilan ijod qilganligi ilohiy va irfoniy ilmlardan yaxshi xabardor bIganligidan dalolat beradi.
Oila muhiti Podshoxojani ilmga havasini juda erta uyotgan krinadi. Ma'lumotlarga ko⁽ra, u dastlab otasi qlida, keyinchalik Niso va Marv
madrasalarida tahsil oladi. Fozil kishilar xonadonida tarbiya topgan Podshoxoja adabiyot bilan birga fiqh, tasawuf, riyoziyot va handasani puxta rganadi. Uning yoshlik yillari Husayn Boyqaro saltanatining tobora inqirozga yuz tuta boshlagan davriga tri keladi, Tarixdan ma'lumki, Badiuzzamon Mirzoning li qatl etilgandan sng (1497 yil oktabr) ota-il, aka-ukalar rtasidagi adovat yanada alangalanadi. Badiuzzamon Mirzo va uning tarafdorlari blgan temuriy shahzodalar otalariga qarshi qilich qayrab jang maydoniga otlanadilar. Bu davrlarda, aniqroi, 1496-yildan Podshoxoja rasmiy lavozimlarda faoliyat krsata boshlaydi. U Niso va Obivard hokimi Kepak Mirzo (asli ismi Muhammad Muhsin Mirzo) tomonidan vaqf mulki hisob-kitoblarini yurgizuvchi — sadrlik lavozimiga tayinlanadi. Podshoxojaning bu muhim vazifaning necha yil davomida ado etib kelgani haqida ma'lumotlarga ega emasmiz. Biroq tarixiy voqealarga tayanib shuni aytish mumkinki, yosh shoir bu faoliyatini uzoq yillar davom ettirgan emas. Shayboniyxon 1507-yilda Hirotni z tasarrufiga tkazgach, Kepak Mirzo hamda Abumuhsin Mirzo Mashhad yaqinidagi mavzelardan birida Shayboniyxonning li Temur Sulton va Ubaydulloxon tomonidan asir olinib qatl etiladi. Shuningdek, bu ikki shahzodaning yaqinlari ham shu davrda yo asir olingan, yo ldirib yuborilgan. Xoja 1500-yildanoq temuriylarga xizmat qilishni txtatgan krinadi. 1508-yilning aprel oyida Shayboniyxon Movarounnahrga qaytayotib, Nisoda txtaydi va Hirotdan Muhammad Solihni chaqirtirib, uni shu viloyatning hokimi etib tayinlaydi. Bu davrda Podshoxoja yetuk shoir va adib sifatida ancha tanilgan edi. Shayboniyxon unga Durun nohiyasining hokimligini ishonib topshiradi. 1508-1510-yillarda adib Valiahd Temur Sultonga baishlangan «Miftoh ul-adl»
nomli asarini yozadi.
1510-yilda Muhammad Shayboniyxon Hirotni Ismoil Safaviy qshinlariga jangsiz topshirib, mustahkam istehkom sifatida Marvga chekinadi. U yaqin atrofdagi hokimlar, jumladan, Xojani z oldiga chaqiradi. Shu yilning 10-dekabrida esa u qurshovda qolib, fojiali Hm topadi. Ubaydulloxonning z vaqtida yetib kelishi Xoja, Shayboniyxonning boshqa a'yonlari va ichkilarini limdan qutulib qolinishiga sabab bladi.
Bu mudhish voqealardan keyin, Xoja bir muddat Samarqandda, 1513-yilning oxiridan Buxoroga kelib yashay boshlaydi. 1514-yilgacha u
asos blgan. Biz «Gulzor» hamda «Miftoh ul-adl» asarlarining o*ziga xos xususiyatlarini MMirzaaxmedovaning fikrlariga tayanib yoritishga harakat qilamiz (Bu haqda mufassal ma'lumot uchun qaralsin — Mirzaaxmedova M. Xoja. Hayoti va ijodi. Toshkent: «Fan», 1975, 35-59-betlar).
«Gulzor» kichik muqaddima, kitobning tasnifi va ta'lifi bobi hamda davlatni boshqarishda insof va adolat bilan ish krish, raiyatga munosabat, axloq-odob masalalariga baishlangan qirqqa yaqin hikoya tplamlaridan tashkil topgan. Asar yagona voqealartizimiga ega emas. Asarda hikoyalardan tashqari bir qancha qifa, ruboiy, rnasnaviy, azal va boshqa janrdagi kichik she'riy parchalar mavjud. Kitob sngida she'riy xotima berilgan.
«GuIzor» asaridan rin olgan nazmiy parchalar Xoja hikoyalarida ilgari surilgan oyaviy mazmunni muayyanlashtirish, qissadan hissa chiqarishga xizmat qildirish maqsadida bitilgan.
«Miftoh ul-adl» n besh bobdan iborat blib, unda olimlar, odil sultonlar, zolim podsholar va diyonatsiz beklar, hukmdorlarga mute' blmoqlik, shohlarning beklar va vazirlar bilan mashvarat qilmoqlari, hukm chiqarmoq bayoni singari mavzulardagj ijodkorning mulohazalari hadislarga tayanilgan holda keltiriladi, ana sha fikrlar tasdii uchun turli hikoyalaiga rin beriladi (1-7-bobIar). Bular orasida «Iskandar va Marib sulton», «Iskandar va Doro», «SuIton Mahmud, vazir va ikki boyqush», «Sulton Mahmud aznaviy va Ayozi Xos», «Bahrom Gr, uning vaziri Rostiravshan va cho'pon», «Mahmud aznaviy va tolibul ilm», «Nshiravon va Ozaibayjon begi», «Mmin podshoh va tundagi rilai» singari asar tadqiqotchilari tomonidan shartli nomlangan hikoyalar muhimdir. Tplamning 8-15- boblarida da'vo qilmoq, ont ichmoq, rilik, zino laddi, quzb haddi, ta'zir haddi, azot haddi, sayd qilmoqning bayoni cabi xilma-xil masalalar haqida adibning mulohazalari keltiriladi.
«Miftoh ul-adl» va «Gu!zor»dagi ko*plab hikoyalarning bosh qahramonlari hukmdorlardir. Xoja z davrining yirik jamoat aibobi, 'eshqadam din peshvosi sifatida diniy qadriyatlardan nur olgan, Qur'oni arirn hamda hadisi sharif oyalari badiiy ifoda etilgan kichik nasriy urdonalari bilan zamon hukmdori, shayboniy shahzodalarga pand-nasihat qilishni nazarda tutadi. Shu bois uning hikoyalarida podshoh, vazir va beklar timsoliga tez-tez murojaat qilinadi. Ayniqsa, adib Iskandar va Nshiravonning ibratli siymosini adolat timsoli darajasiga ktarishga
harakat qiladi. Hikoyalaridan birida tasvirlanishicha, bir viloyat hokimining odilligi va yurtining ma'murligi Iskandarni hayratga soladi. Unda hikoya qilinishicha, Iskandar Zulqamayn bir viloyatga boribdi. U yerda suruv-suruv qylar blib, chponi yq ekan, mevalari pishib yotgan bolar bor-u, boboni yq ekan, mol-matolarga tla dkonlar bor-u, sotuvchi hamda qorovuli yq ekan. Iskandar bu viloyatning tartib-qoidalaridan nihoyatda taajjublanibdi. Shunda u viloyatning podshohi: «Bizning oramizda biror kishi muflis (qashshoq) blsa, barimiz yiilib, mol jam qilib, ul kishini mol va amvol bilan hamda jamiyatda zlarimiz birlan teng qilurmiz...»,-debdi. Iskandar bu viloyatning tartib-qoidalaridan oyat shod va mamnun blibdi.
Iskandan Zulqarnayn adolati bilan dong taratgan hukmdor blsa-da, viloyat hokimi bu borada undan yanada tajribaliroq blib chiqadi. Adib mulkning ma'murligi-yu, xalqning saodati hukmdoiga boliqligini keltirilgan ixcham hikoyada badiiy tasvir etadi. Hukmdor va xalqning bir-birini yaxshi anglashi, ularning zaro jipsligi nurli kelajakka asos blsa, noahillik esa mamlakatni vayron etib, ulus boshiga qonli musibatlar keltirishi tarixiy haqiqatdir. Adib zamonasining yirik mutafakkiri sifatida ayni mavzuda juda kplab hikoyalar ijod etgan. Bular orasida «Nshiravon va Hakim» tarzida shartli nomlangan quyidagi hikoya nihoyatda ibratlidir:
Nshiravon beklari va hakimlarini yiib, xalq bilan qanday munosabatda blish haqida kengashganida, beklar xalqdan olinadigan soliqni kpaytirib, qshinni mustahkamlash kerak, deydilar. Donishmand Abuzarjumhur esa, bu xato yldir, bu yo'1 el-yurtni ham, davlatni ham xonavayronlikka olib boradi, deydi. Uning taklifi bilan beklar bir joyga, uning zi boshqa bir joyga ovga chiqadilar va shikorlarini (ovdan olingan ljalarini) podshoga keltirib beradilar. Beklar birinchi kuni kp ov ovlaydilar, biroq ikkinchi kuni ljasiz qaytadilar. Chunki birinchi kundagi dahshatli ov hayvonlar va qushlarni tzitib, qrqitib qygan ediki, tum-taraqay qochib, oyib blishadi. Donishmand esa oz blsa ham, har kuni ma'lum lja bilan qaytadi. Podsho uning oliq-soliqni kpaytirishga qarshi e'tirozi tri ekanini e'tirof qilib adolat bilan ish kradi.