Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Raiyatni ladbir ila rom qil,
Adolat saririda orom qil.
Raiyatga adl ila qilsang maosh,


Kam lmas saho sufrasi ichra osh.
Chiqorg*il raiyatni am chohidin —
Yonmooysen oning dudi ohidin.
Sitamkash agar oh cheksa sahar,
Kuyar ohuning tidin bahr-u bar.
Eshik yopma mazlumning yuziga,
Kzung och, quloq sol, oning so^czig*a...
Krinadiki, Nshiravon atrofidagi zolim bek va hokimlar podsho hamda xalq orasida ziddiyat chiqarishga harakat qilishadi. Hukmdorning kengash tkazishi ana shunday nizoning oldini olishga xizmat qiladi. zaro fikr almashinish asosida Nshiravon bek va hokimlariga o⁽z bahosini bera olish imkoniyatiga ega bIadi. Abuzarjumhurning tadbirkorligi va nihoyatda donoligi esa xalqni kulfatlardan asraydi. Hikoyada halol va tadbirli donishmandlarni saroyga chorlash, ular bilan kengashib el-ulus manfaatiga muvofiq farmonlar chiqarishga undash oyasi z ifodasini topgan. Unda qissadan hissa chiqarish maqsadida bitilgan masnaviyning keltirilishi ham oyatda ibratlidir. Masnaviyda sitamkashning tong saharda chekkan ohidan bar-u bar (quruqlik-suvlik) — butim olam kuyishi nihoyatda ta'sirchan ifoda etilgan. She'riy parcha sngida mazlumlarga mushfiq blish, butun vujud bilan ularning arz-u dodini tinglashga daVat etiladi. am-tashvishli kishilarning musibatiga sherik blish hadislarda z ifodasini topgan eng olijanob fazilatlardandir. Adib yoshligidan ilohiy-irfoniy ilmlardan puxta xabardor bIgani bois z asarlarida ularga juda kplab murojaat etganligi kuzatiladi.
«Miftoh ul-adl» va «Gulzor»da zolim podshohlarni tri ylga soluvchi donishmand vazirlar obrazi tez-tez kzga tashlanuvchi hikoyalar ham rin olgan. Ularning donoligi ba'zan taklif etgan tadbirlarida namoyon blsa, ba'zan voqea-hodisalardan ibratli xulosa chiqarishlarida ko*zga tashlanadi. Sulton Mahmudning vaziri boyqushiar suhbatini hukmdoriga tri talqin qilib yetkazishi bilan uni adolat yIiga boshlaydi:
Sulton Mahmud aznaviy zolim, uning vaziri Xja Hasan dono va odil ekan. Ular kunlardan bir kun ovga chiqishibdi. Vazir shaharaing chetida sayrayotgan ikki boyqushni krib oh tortibdi. Yilabdi. Bundan taajjublangan Sultonga u : «UI bir boyqush bul boyqushga aytaturkim, ikkimiz quda blaylik, qizingni maning luma beigil, taqi qolin
ne tilarblsang berayin, der. Ul aytaturur: maning qizimning qolinia n ming buzu uy kerakdur. U aytaturur: agar Sulton Mahmud tirik blsa, bir yildan sng yuz ming uy desang ham berayin, dedi. Man shul sza yiladim», - deydi, Sulton: «Man shuningdek zolimtururmankim, maning zulmimdin bir yilda yuz ming uy xarob blur?! — deganda, vazir: «andoq ermish» deydi. Shunda Sulton: «ne qilmoq kerak?», deb srasa, vazir: «adl qilmoq kerak va taqi zulm qilmoqdin tavba qilmoq kerak...», -deb javob beradi. Sulton Mahmud qilgan ishlariga tavba qiladi, adolat bilan davlatni boshqaradi, «kechalar darveshlarning libosin kiyib, eshikdin eshikka yurur erdi: qayda bir tul xotun yo bir miskin blsa, anga ehson qilur erdi.»
Hikoyada zolim hukmdor pand-nasihat bilan tri ylni ixtiyor etishi mumkin, degan oyaga badiiy libos kiydirilgan. Dono va oqil vazir Xja Hasan podshoning zulmkorligini ryi rost, betgachoparlik qabilida emas, balki majoziy ma'no tashuvchi tamsilni sharhlash yli bilan ayon qiladL Bu kichik nasr namunasi ziga xos uslubda, taxayyul mahsuli sifatida vujudga kelgan. Xoja ijodida bunday hikoya namunalari ancha topiladi. Awalo, ijodkor boyqushlar xalq nazarida, baxtsizlik va xarobalik ramzi ekanligidan mahorat bilan foydalanganligini ta'kidlash lozim. Hikoya ziga xos nasr namunasi blib, unda adib janr talablaridan chekinganligi kuzatilmaydi. Unda ortiqcha ashyo timsolining uchramasligi, zaro muloqot usulidan mahorat bilan foydalanilganligi sha «mitti» asarlar ijodkori badiiy salohiyatining yuksakligidan dalolat beradi. Adibning boshqa hikoyalari ham xuddi ana shunday fazilatlarni zida mujassamlashtirganligi bilan ahamiyatlidir.
Xoja hikoyalari orasida axloqiy-ta'limiy mohiyat kasb etuvchi, insonni ma'naviy komillikka da'vat etuvchi hikoyalar ham mavjud. Ma'naviy komillikning asosi - nafsni malub etmoqdir, «Shayx va murid» hikoyasida buning uchun kishidan nimalar talab qilinishi haqida bahs yuritiladi:
Bir murid Shayxning oldiga kelib, zining kp gunoh qilganini aytadi va Shayxdan tavba va inobat berishni sraydi. Shayx', sening kngling bir hovuzdir, unga besh aridan suv kiradi, sen loyqa suv bilan hovuzni iflos qilasan, shu arilar suvi ylini bolasang, hovuz toza bladi, «bir arig* - kzingning ylidirkim, musulmonlarning ahli - ayoliga xiyonat birlan boqmaaysan. Yana bir ari - ozingning

ylidirkim, andin yomon, harom nimalarni emaaysan, Yana bir ari - ilik - qllaringdurkim, kishini nohaq urub, mollarini olmaaysan. Yana bir ari - oyoqlaringning ylidurkim, aning birlan nomashru' yllaia bormaaysan, misli bzaxona va sharobxona va mafsaqa. Yana bir ari - quloqlaring ylidurkim, iybat szlarni eshitmagaysan», deydi. Murid bularni qabul qiladi, kngil hovuzi pok bladi.

Halollik va poklik — insonni komillik rutbasiga eltuvchi yIdir. Hikoyadagi shayx timsoli irshod maqomiga yetgan ulu zot. Shu bois u tasawufning olijanob oyalaridan z muridini xabardor qiladi. Kngil pokligiga faqatgina szda tavba qilish bilan erishib blmaydi. Buning uchun insonning xatti-harakatlaridan poklik balqib turishi, u ezgu xulq sohibiga aylanishi bilan erishiiadi. Shayxning szlari — adibning fikrlaridir. Insonni razillik olamidan tamomila xoli holda komillik maqomida krish Xojaning ezgu orzularidan biri ekanligi hikoyadan anglashilib turadi. Shuningdek, adib z asarlarida xudbinlikni qattiq qoralaydi. «Sulaymon va obi hayot» hikoyasi buning yorqin namunasidir:
Bir kishi Sulaymonga obi hayot keltiribdi. Sulaymon kishilarni, hayvonlarni, qushlarni yiib suvni ichish-ichmaslik haqida kengashibdi. Kengashga faqat Butimor degan qush kelmagan ekan. Butimorni chorlash uchun Sulaymon ot yuboribdi. Butimor kelibdi. Sulaymonning taajjubiga Butimon «0t vafo dashtida tloon ermasdur va it vafo dargohidin ketkon ermas», debdi. Obi hayot masalasida esa u agar bu suv barcha yor-dstlaringga, qarindoshlaringga yetsa, ichsang bladi, blmasa befoyda. Chunki hamma lib ketaveradi, yoliz zing qolasan. Bunday hayotning ma'nisi bormi debdi. Bu gap Sulaymonga ma'qul tushibdi, u obi hayotdan voz kechibdi.