Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

13.3. «Shayboniynoma» - tarixiy-jangnoma doston
XVI asrning boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy voqelik, temuriylar sulolasining tarix sahnasidan chiqib ketishi va shayboniylar avlodi hukmronligiga asos solinishi tarixnavislik hamda badiiy ijodda z ifodasini topa boshladi. Bundan manfaatdor bIgan Muhammad Shayboniyxon temuriylardan arazlab uning xizmatiga bel bolagan shoir-u olimlar, shuningdek, z saroyida faoliyat krsatayotgan ijodkorlarni yuqoridagi voqeLik tarixiga oid adabiy, tarixiy asarlar yozishga da'vat etardi. Natijada Mullo Shodiyning 76 bobdan iborat «Fathnomai xoniy» («Xonning alabasi») nomli manzumasi, Kamoliddin Binoiyning «Shayboniynoma» va «Futuhoti xoniy» («Xonning alabasi») nomli tarixiy asarlari, Rzbexonning «Mehmonnomai Buxoro» asari vujudga keldi. Bulardan tashqari, noma'lum muallif tomonidan «Tavorixi guzida - nusratnoma» deb ataluvchi nasr namunasi hamda Muhammad Solihning «Shayboniynoma» dostoni zbek tilida ijod etildi,
«Shayboniynoma» - Muhammad Shayboniyga baishlangan doston bHb, uning temuriylarga qarshi yurishlari asarda z ifodasini topgan. Doston 76 bob, 8902 misradan iborat. Dostonning 16 bobi an'anaviy muqaddimadan tarkib topgan. Unda Alloh hamdi, munojot, Muhammad payambarga baishlangan na't (1-3-boblar), sz ta'rifi (4-bob), Shayboniyxon aqlining, ilmining, faqri va sulukining, hilmining, Qur'on qurining, tab'ining, qilichining, jibasining, karamining, hunarining ta'rif-u tavsifi (5-14-boblar), kitob nazmining sababi (!5-bob) va Mullo Abdurahimning ta'rifi (16-bob)kabilar rin olgan. Asarning asosiy voqealari 17-bobdan boshlanadi. Bu boblarda 1499-1500-yillarda Shayboniyxonning Turkistondan Samarqandga qshin tortib kelishi, Samarqandni bosib olish uchun dastlabki urinishlarimng barbod blishi va chekinishi, Buxoro viloyatining hokimi Boqi Tarxon va uning qshinini Dabusiya qionida (hozirgi Ziyovuddin yaqinida) qamal qilib Buxoroni bosib olishi voqealaridan boshlab, 1506-yilda Xorazmni bosib olib alaba bilan Buxoroga qaytishigacha blgan voqeylik tarixiylik tamoyili asosida badiiy ifoda etiladi.
Dostonning yozilgan sanasi asarda krsatilgan emas. Shayboniyxonning Hirotni egallashi va z nomiga xutba qitganligi voqeasi «Shayboniynoma»da ifoda etilmaganligiga kra, uni 1506-1507-yillarda yozilgan, deyish mumkin.
Muhammad Solih asarning bosh qahramoni Shayboniyxonni ilohiy siymo sifatida haddan ortiq madh etadi. Dostonning trtinchi bobida ilohiy ne'mat sanalgan sz ta'rifiga rin berilganidan sng, szi «ishqi jahoni»-yu «ayb lisoni» blgan, zi «oshiq»-u «orif», «Tangrining soyasi» Shayboniyxon madhiga tiladi. «G'aybdan oti Muhammad bo'l»gan Shayboniyxon, shoirning fikricha, har jihatdan yakto. U nafsi ustidan olib kelgan zot. Dini iymon ylida azot qiluvchi bu ulu xonning niyati shariatga ziynat, ahli islomga quwat berishdan iboratdir. Tangri amrini jon quloi bilan eshituvchi bu xon adolatini ehson bilan namoyon qiladi. Shuningdek, muallif Shayboniyxonning Qur'on tilovat qilishi, ilmi-yu hilmi haqida quyidagi ehtirosli baytlarni bitadi: