Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Krdilar zni qayonkim tushti ko'/, Olloh-Olloh ne ajoyib dur bu sz. Kim qilib Slmurni ttuz qush havas, zlarin krdilar ul si muru bas (12, 268). Ulug* shoir keltirilgan iqtibosda tajnis badiiy san'atiga murojaat etib, qushlar sayridan kzlangan maqsad mohiyatini kitobxon shuuriga kutilmagan tarzda singdiradi. Bu Simuig' jamolini krish orzusida ne-ne dengizu quruqliklardan tgan ttiz qush si muig' (fors-tojikcha, ttiz qush) sifatida zlarini krishlarida namoyon bladi. Shoir riyozat, azob-uqubat chekish poklanish asosi ekanligini nafsoniyatni yenggan insonda ruhoniyat-ma'naviyatdan boshqa narsa qolmasligini qushlar tili va qushlar timsollarida ifodalaydi. Shuningdek, Alisher Navoiy Alloh, olam va odam birligi falsafasidan kelib chiqib quyidagi xulosani bayon etadi:
O*z vujudinga tafakkur aylagil, Har ne istarseng zungdin istail (12, 270). " Lisonut tayr"da z odatiy hayot taiyidan uzilib, ezgu maqsad sari yo*l olgan qushlaniing dastlabki sinovlarga bardosh berolmay uzrxohlik qilishlarida, ularning tabiatida haddan ziyod kibr-havoga berilish mayli ustuvorligi sezilib turadi. Jumladan, Shunqor Hudhudga uzrini bayon qilarkan, zining qushlar shohi ekanligini e'tirof etadi. Hatto, mening barcha ahvolimni: qushlar orasidagi zotimni ham, otimni ham yaxshi bilasan, deya Hudhudga sha'ma qiladi. "Xb emas bir shah qyub boshia toj, zga shaha zohir etmak ehtiyoj",- derkan zidagi menlikdan iftixor tuyayotganligi sezilib turadi Hudhudning javobida esa zini podsho deb bilgan bu kibrli qush ayovsiz tanqid qilinadi: Har kishi ermen debon ermu blur, Kelmas ishni ilkidin dennu bo*Iur. Qavmi nodonkim degaylar seni shoh, Butni yo o*tni degondektur iloh (12, 76).
Hudhud tilidan szlangan hikoyat ham oyatda ibratli. Unda kngil yozish niyatida butun mamlakatga katta ty bergan ulkan hukmdor bazmida bir behayo razil kishi zini byra shohi deb e'lon qilganligi bayon etiladi. Hikoyatdan anglashilishicha, bir necha nokas masxaraboz dstlarini ham ziga xshash yasantirgan byra shohining kiyimi, q-yoy soladigan xaltasi, qalqon va bayroi ham byradan edi. Masxarabozlar guruhi turli buzuq, bid'at yinlar namoyish eta boshlaydi. Ularning boshlii zini mamlakat shohi kabi tutib, krsatayotgan hazillarini chin deb biladi. Bazm nihoyasiga yetgandan sng, bu ablah zicha ta'ziya tutdi. Uni ushlab olib, soyaboni va tojini boshiga urdilar, byra tnini esa buzib, kuydirib yubordilar. Alisher Navoiy hikoyani quyidagi bayt bilan yakunlaydi; Bldi bu hangomadin ogohlii, Kim tamashur ermish oning shahlii (12, 77). Krinadiki, byra shohi blib tgan voqealardan sng, zining shohligi masxara blishdan boshqa narsa emasligini anglaydi. Asaidagi qushlar ana shunday git-u hikoyatlar ta'sirida tabiatlarida mahkam rnashgan takabburlikdan xalos bla boshlaydilar. Hudhud Simuig' vasliga eltuvchi ylni tanlaganlar uchun eng oliy sifat ishq ekanligini e'tirof etarkan, ishq ahlidan maslahat yiroqligi-yu jonon uchun jon-u jahonidan kechish hech gap emasligini szlaydi. Uning fikricha, oshiq tan-u jondan ham, aql-u hush-u kufr-u iympndan ham, or-u nomus, mazhab-u islomdan ham fard blmoi lozim. Ishqqa faqat shavq, yonish va dard munosibdir. Shayx San'on rivoyati asosida vujudga kelgan asardagi eng jozibali she'riy qissa qushlar knglini bu yldagi kuUi sifat blgan ishq bilan ziynatlaydi.
Alisher Navoiy talqinidagi Shayx San'on - kngli ayb sMaridan ogoh, Ka'bada shayxul-mashoyih maqomiga erishgan ulu zot. Shohlar uning ostonasida gadolik, ogoh kishilar unga qulluq qilishdan iftixor tuyadilar. U biror amgin kishi haqida duo qilsa, malaklar tdasi qo'l ktarib "omin"deydi. Har biri Junayd Bododiy, Boyazid Bistomiy maqomidagi trt yuz ashob-u muridi uning atrofida. Duolari doimo ijobat blguvchi bu shayx tushida biror narsa krsa, shubhasiz, bu voqea uning ngida ham ry beradi. Shayx San'on bir necha tun bir xil tush kradi: Kim matofi erdi bir begona bum, Aylasa ma'Ium, ul bum erdi Rum. Onda bir dayr ichra erdi zor-u mast, Mastlidin dayr elidek butparast (12, 97).
Shayx tushida begona bir yerni tavof qilar edi. Keyirt ma'lum blishicha, bu yer — Rum ekan. U yerdagi bir butxona ichida zor-u mast holda turgan Shayx mastlikdan sha ibodatxona ahli kabi butparastlilcka yuz tutgan edi. Bu balodan saqlanib blmasligiga ishonch hosil qilgani bois irshod maqomidagi ulug' murshid tushda krgan mamlakatiga safar qiladi. Tariqat piriga trt yuz murid ham bu yIda hamroh bladilar. Ular Rumga yetib boigach, Shayx San'on knglida yuz xil tpalonlar tuyon ura boshlaydi. U hamrohlari bilan qayerga bormasin, banogoh, oldlarida alati butxona paydo blardi. Dunyo dunyo blib bu xil butxonani sira krmagan, uning toqi osmon gumbaziga yetar, juft-u toqida esa kpgina siriar yashirin edi. Dostonda uning tasviri ziga xos mubolaali tarzda ifoda etilgan: Kunguridin rahnalar imon sari, Ishq shaynining namudori bari. Ta'biya har kungurida toshlar, Ishq tiidin kesilgan boshlar. Ahli din boshia parron qilali, Olam uzra sangboron qilali. Fitna xaylia mamar darvozasi, Fitnagar toqi sipelir andozasi (12, 98-99). Bu ajib butxona tasviriga baishlangan baytlardagi mazmunda islom dini peshvosi boshiga tushuvchi ishq savdosining nihoyatda oir sinovlariga ishoralar borligini sezish mumkin. Barchasi ishq doini oshkor etuvchi butxona kungiralari imonga rahna soladi. Kungiralarida saf tortgan toshlar ishq tiidan kesilgan boshlarni eslatadi. Gyo bu toshlar din ahlining boshini uchirib yuborish, olam uzra ularni toshbron qilishga mljallangandek. Darvozasi fitna tdasi yurib o⁴tadigan joy, fitnagar toqi esa bu hunarda falakdan andoza oigan. Bularni krgan Shayxning tanasida harorat ktarila boshlaydi. Xastahol, parishon xotir bir holatda har tarafga qarab turganida, uning qarshisida yuziga parda tortUgan bir gzal paydo bladi. Shu payt shamol keiib, uning yuzidagi pardani ktarib yuboradi va quyosh yanglig' ma'shuqa jamolining nuri har tarafga yoyilib ketadi. Tarso qizining husn-u jamoli Shayx San'on ko'ngliga chaqnagan chaqin blib, uning es-hushini zidan begonalashtiradi: