Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

X-BOB "LISON UT-TAYR" FALSAFIY MASAL DOSTON
"Lisonut tayr"("Qush tili") Alisher Navoiy hayotining snggi yillarida ijod etilgan falsafiy, ilohiy-irfoniy, axloqiy-ta'Iimiy doston blib, unda Haq, Borliq va Inson munosabatlariga doir ulug* mutafakkiming teran mushohadalari badiiy in'ikosini topgan. Shoir asarning hamd bobida Tangri taoloning buyuk yaratuvchanlik xususiyatlarini vasf qilar ekan, Allohning butun olamni vujudga keltirishdan kzlagan maqsadi Inson ekanligini quyidagi satrlarida badiiylashtiradi:
Ofariuishdiii qilib inson araz
Oni aylab xalq ichinda beavaz
Knglin oning maxzani irfon qilih,
Ul tilism ichra zin pinhon qilib (12, 9).
Ulug* shoir dunyoqarashiga kra, Allohning olamni yaratishdan maqsadi inson blgani bois uni butun yaratiqlar orasida beevaz, ya'ni tengsiz qilib vujudga keltirdi. Odamning knglini irfon-tafakkur bilan olamni anglash xazinasiga aylantirgan buyuk Tangri zini mana shu kngil tilsimi ichra yashirdi. Demak, inson ulu Yaratuvchini z knglidan izlamoi, ishq ti, dard kuli bilan poklanib shaffof holga kelgan kngil kzgusida jilvalangan Alloh jamolini krish baxtiga muyassarblmoi lozim. Buning uchun riyozat bosqichlaridan sabot va matonat bilan tib, ma'naviy komillik rutbasiga ktarilish talab etiladi. Yuksak badiiy salohiyat sohibi blgan Alisher Navoiy olamdagi eng oliy mavjudot sanalgan insonga ilohiy ne'mat sifatida in'om etilgan ong, shuur va fikrlash qobiliyati ilm bilan uning knglini yanada ma'nan boyitishni, natijada Alloh sifatlarini zida mujassam qila boshlagan kngil bilan Yaratuvchi orasida ruhan birlik hosil bIishini qushlar tilidan majoziy tasvirlaydi. Sharq xalqlari adabiyotida mayjud blgan bunday adabiy tajriba Alisher Navoiyni maktab ostonasiga endi qadam qygan davrlaridanoq ziga oshufta qilgan edi. Ulu shoir hijriy qamariy hisob bilan 60 yoshga tlganida, ana shu ruhda yozilgan Shayx Fariduddin Attorning "Mantiq ut-tayr" dostonini bolalik davridayoq yod olganini e'tirof etadi (12, 293-297).
Fors-tojik adabiyotining yirik namoyandasi Fariduddin Attor 1148-1151- yillar orasida Nishopur yaqinidagi Kadkana qishloida tavallud

topgan. Uning asl nomi Muhammad blib, shoir otasi Abubakr binni Ibrohimdan meros qolgan attorlik dkonida faoliyat krsatgan va tabiblik bilan shuullangan. Fariduddin Attor juda kplab ilohiy — irfoniy mohiyat kasb etuvchi asarlar hamda bir qator azal va qasidalar muallifidir. Manbalarda shoiming 1219-1221-yilarda vafot etganligi qayd ^tiladi.

Alisher Navoiy "Lisonut tayr"da Fariduddin Attorning vahdat Alloh bilan birlashish) sirlari tavsiriga baishlangan na/m va nasrda jod etilgan adabiy merosini juda yuksak baholaydi, Shoir olamdagi iengiz va konlarda bor narsalar Attor dkonida (ijodida) ham yuzlab nayjudligini e'tirof etadi. Eng muhimi, "Mantiq ut-tayr"muallifi .sarlarida insonni tubanlik botqoidan poklovchi oyalar zining iadiiy ifodasini topgan: