R e s p u b L i k a s I k o n s t I t u t s I y a s I n I

6-§. Konstitutsiya turlari
So‘nggi ikki yuz yildan ortiq Konstitutsiyaviy taraqqiyot 
m obaynida turli m am lakatlarda nihoyatda k o ‘p K o nstitu­
tsiy a lar q ab u l qilindi. U larn in g ichki tu zilishi, ta rtib g a
soladigan masalalari, tashqi belgilarida o ‘xshashliklar mavjud 
b o ‘lsada, b arch a K o n stitu tsiy ala rn i m azm uni, m ohiyati, 
ijtimoiy vazifalariga k o ‘ra tasniflash, m a’lum turlarga ajratish 
mum kin.
Konstitutsiyalarni ularning umumiy xususiyatlari asosida 
tasniflash, turli toifalarga ajratish ko‘p sonli Konstitutsiyalar 
ichida m o‘ljal olishni osonlashtiradi, ular orasidagi qonuniy 
aloqalarni aniqlashga, huquqiy tizimdagi ahamiyati va о ‘mini 
belgilashga imkon beradi. Eng muhimi, dunyodagi Konstitu­
tsiy alarn ing ijtim oiy y o ‘nalishi, m azm uni va m ohiyatini 
anglashga k o ‘maklashadi.
T asniflash K on stitu tsiyaviy qonu n chilikn in g um um iy 
manzarasini ko‘z oldimizga keltirish imkonini yaratadi. T o‘g‘ri, 
tasniflashning ahamiyatiga ortiqcha baho berib yubormaslik 
lozim. Konstitutsiyalarni tasniflash aslida shartli bo'lib, u har 
bir K onstitutsiyaning qabul qilinish shart-sharoitini, unda 
ifodalanadigan siyosiy kuchlar nisbatini, mamlakatning tarixiy 
va milliy an ’analarini to ‘la-to‘kis qamrab ololmaydi.
Biroq tasniflash yordamida Konstitutsiyalarning umumiy, 
m ohiyatiga oid belgi va xususiyatlarini, tab iatin i anglash 
mumkin. Keng m a’noda olganda, tasniflash bizning Konstitu­
tsiyalar haqidagi bilim larim izni aniqroq shakllantiradi va 
tizimlashtiradi.
Turli m am lakatlardagi K onstitutsiyalarni turli mezonlar 
(kriteriyalar)ga asoslanib, har xil guruhlar (turlar)ga b o iish
mumkin.
Birinchidan, Konstitutsiyalarni ularning mohiyatiga ko‘ra 
quyidagi turlarga bo‘lish mumkin:
• Y uridik K onstitutsiya (formal) — davlatning Asosiy 
Qonuni.
• Ijtimoiy (sotsial) Konstitutsiya (amaliy) — amaldagi real 
ijtimoiy munosabatlar.
21

---

• Tirik Konstitutsiya — AQSH Oliy Sudi, bu K onstitu­
tsiyani o 'z g a ra y o tg a n ijtim oiy m ezonlarga m oslab 
kelmoqda.
• F iktiv (soxta) K o n stitu tsiy a — SSSRning 1936-yil 
Konstitutsiyasi.
• M oddiy K onstitutsiya — K onstitutsiyaviy tuzum va 
inson huquqlarini tartibga soluvchi qonundir.
• Formal Konstitutsiya — Asosiy Qonun b o iib , alohida 
tartibda qabul qilinadi va oliy yuridik kuchga ega.
Ikkinchidan, Konstitutsiyalarni shakliga ko‘ra quyidagi tur- 
larga b o iish mumkin:
• Yozma Konstitutsiyalar.
• O g‘zaki (yo zilm agan) K o n stitu tsiy a la r — Buyuk 
B ritan iy a, Y angi Z elandiya, B u tan kabi d a v la tla r 
Konstitutsiyalari.
• Yaxlit K onstitutsiyalar — K onstitutsiya m atni yaxlit 
b o iib , bir vaqtda qabul qilinadi. Masalan, 0 ‘zbekiston,« 
Rossiya, Braziliya Konstitutsiyalari yaxlit Konstitutsiya- 
larga misol b o ia oladi.
• Yaxlit boim agan (noyaxlit) Konstitutsiyalar — bunday 
Konstitutsiyalar turli vaqtda qabul qilingan qonunlardan 
iborat b o ia d i. M asalan, Shvetsiya, Finlandiya, Isroil 
Konstitutsiyalari.
• Yumshoq Konstitutsiyalar — bunday Konstitutsiyalar 
oddiy qonunlar kabi o ‘zgartiriladi. M asalan, Buyuk 
Britaniya Konstitutsiyasiga 350ga yaqin qonunlar kiradi 
va oddiy tartibda o ‘zgartiriladi.
• Qattiq Konstitutsiyalar — alohida m urakkab tartibda 
o ‘zgartiriladi. M asalan, AQSH, Rossiya, 0 ‘zbekiston 
Konstitutsiyalari.
• Doimiy K onstitutsiyalar. A ksariyat K onstitutsiyalar 
doimiydir.
• V aqtinchalik (m uvaqqat) K onstitutsiyalar — Iroqda 
1970-yil, Birlashgan Arab Amirligida 1971-yildan beri 
harakatda b o ig a n Konstitutsiyalar.
Uchinchidan, Konstitutsiyalarni ijtimoiy mazmuniga qarab 
ham bir necha turga boiish mumkin. Hozirgi kunda dunyoda 
300 dan ortiq Konstitutsiya bor (federativ davlatlar subyektlari- 
ning Konstitutsiyalari bilan birga). Bu Konstitutsiyalar turli tarixiy 
davrda qabul qilingan boiib, har xil ijtimoiy mazmunga ega.
1. G ‘arb mamlakatlari Konstitutsiyalari.
2. Rivojlanayotgan mamlakatlar Konstitutsiyalari.
22

---

3. 0 ‘tish davri mamlakatlari Konstitutsiyalari.
4. Teokratik davlatlar Konstitutsiyalari.
Konstitutsiyalarni quyidagi turlarga ham b o ‘lish mumkin:
1. Demokratik Konstitutsiyalar.
2. Avtoritar Konstitutsiyalar.
3. Totalitar Konstitutsiyalar.
A d ab iy o tlard a yozm a va yozilm agan K o n stitu tsiy alar 
farqlanadi. Aksariyat k o ‘pchilik m am lakatlarda belgilangan 
tartibda qabul qilinadigan yozma Konstitutsiyalar amal qiiadi. 
Hozirgi davrda K onstitutsiyalarning yozma shaklda qabul 
qilinishi o ‘rinli degan fikr qaror topdi. Shu bilan birga, yozma 
Konstitutsiyaga ega b oim ag an m am lakatlar bor (jumladan, 
Buyuk B ritaniya, Yangi Zelandiya). B a’zi m am lakatlarda 
Konstitutsiya deganda bir necha huquqiy hujjatlar, hatto odat- 
lar (Konstitutsiyaviy bitimlar) tushuniladi.
K o n stitu tsiy a la r q abu l q ilin ish ta rtib ig a k o ‘ra, tu rli 
ko‘rinishlarga ega bo‘ladi. Xususan, yuqoridan taqdim etilgan, 
y a ’ni podsho (m onarx) to m o n id an x alqqa in ’om etilgan 
Konstitutsiyalarga Lixtenshteyn, Nepal, Iordaniya davlatlari- 
ning K onstitutsiyalari kiradi. 0 ‘z vaqtida Buyuk Britaniya 
Afrikadagi o ‘z koloniyalariga shunday Konstitutsiyalar in’om 
etgan.
Amal qilish vaqtiga ko‘ra, muddati cheklangan va cheklan- 
magan, ya’ni m uvaqqat va doimiy amal qiluvchi K onstitu­
tsiyalar b o ‘ladi. M uvaqqat Konstitutsiyalar m a’lum muddatga 
yoki muayyan vaziyat vujudga kelgunga qadar qabul qilinadi. 
Masalan, Tailandning 1959-yildagi Konstitutsiyasi to T a ’sis 
majlis doimiy Konstitutsiya loyihasini ishlab chiqqunga qadar 
am alda b o ‘ldi. K o ‘pchilik K o n stitu tsiy ala r doim iy am al 
qiluvchi q o n u n la r h iso b la n ad i. B iroq bu hoi u la rn in g
abadiyligini kafolatlamaydi. M am lakatda siyosiy vaziyatning 
o ‘zgarishi ak sariy at h o llard a yangi K o n stitu tsiy a q abul 
qilinishiga olib keladi. Lotin Amerikasi mamlakatlarida harbiy 
to ‘ntarishlar oqibatida Konstitutsiyalar juda tez-tez o ‘zgarib 
turadi. Masalan, 60-yillarning o ‘rtalarigacha Boliviyada 20 ta, 
Kolumbiyada 11 ta, Dominikan Respublikasida 15 ta, Gaitida 
23 ta, Venesuelada 22 ta Konstitutsiya qabul qilindi.
Bir q ato r K onstitutsiyalar m atnida ularning abadiyligi, 
o ‘zgarm asligi haqidagi qoida m ustahkam lab q o ‘yilganini 
uchratish mumkin. Masalan, Meksikaning 1917-yilgi Konstitu­
tsiyasida «o‘zgarmas» (136-modda) deb yozilgan. Gretsiyaning 
1975-yildagi K onstitutsiyasida unga rioya etish greklarning

---

vatanparvarligi bilan ta ’minlanishi belgilangan. Ular Konstitu- 
tsiyaning bekor qilinishiga barcha vositalar bilan qarshilik
ko‘rsatishga haqli ekanliklari yozilgan (120-modda. 4-qism).
K o n stitu tsiy a la rn i m azm uni va ta b ia tig a k o ‘ra ham
tasniflash mumkin. Siyosiy rejimni rasmiylashtirishga qarab 
K onstitutsiyalar dem okratik va avtoritar b o ‘lishi mumkin. 
Avtoritar Konstitutsiyalar ichida yana totalitar Konstitutsiya­
lar bo‘lishi e’tirof etiladi.
Demokratik Konstitutsiyalar fuqarolarning muayyan huquq 
va erkinliklarini kafolatlaydi, siyosiy partiyalarning erkin 
shakllanishi va faoliyat ko‘rsatishiga yo‘1 qo‘yadi, hokimiyat 
idoralari ta ’sis etilishining saylov tartibini o ‘rnatadi va hokazo.
A vtoritar K onstitutsiyalar siyosiy partiyalar faoliyatini 
cheklaydi yoki taqiqlaydi, b a’zan yakka partiyaning hukmron- 
ligini o ‘rnatadi. Nomiga e’lon qilingan Konstitutsiyalar fuqaro­
lar huquq va erkinliklarini jiddiy cheklash y o ‘lini tutadi. 
A vtoritar (totalitar) Konstitutsiyalar haddan ziyod mafkura- 
lashganligi bilan ajralib turadi.
Boshqaruv shaklini mustahkamlash hamda davlat boshlig‘i 
lavozimini egallash tartibiga ko‘ra, monarxiya va Respublika 
Konstitutsiyalari bo ‘lishi mumkin; siyosiy hududiy tuzilishni 
belgilashiga qarab — federativ va u nitar K onstitutsiyalar 
farqlanadi. Federativ davlatlarda federal K onstitutsiya va 
federatsiya subyektining Konstitutsiyasi mavjud bo'ladi.
0 ‘zgartirilish tartibi (usuli)ga ko'ra, «yumshoq» va «qattiq» 
Konstitutsiyalar b o ‘ladi.
«Y um shoq» K o n stitu tsiy a la r oddiy q o n u n la r uchun 
belgilangan ta rtib asosida o ‘zgartiriladi yoki to ‘ldiriladi. 
«Qattiq» Konstitutsiyalar alohida o'rnatilgan tartibga muvofiq 
(qo‘shimchalar taqdim etilgandan so‘ng m a’lum vaqt o ‘tgach 
yoki malakali ovoz berish — deputatlarning 2/3 qismi ovozi 
bilan, federatsiya subyektlarining hammasi ratifikatsiya qilgan 
ta q d ird a va hokazo) o ‘zgarishi mum kin. M asalan, AQSH 
K o n stitu tsiy a sig a ik k i yuz yild an o rtiq am al q ilin ishi 
mobaynida atigi 27 ta tuzatish kiritilgan. 0 ‘zbekiston Respub­
likasi Konstitutsiyasini ham «qattiq» Konstitutsiyalar qatoriga 
kiritish lozim.