Р 38 р 38 О. Д. Раҳимов, И. Х. Сиддиқов, М. О. Муродов. Ҳаёт фа

Биологик тизимлар.
Табиатда биотик (жонли) омиллар 
(тизимлар назариясидаги элементлар) абиотик (жонсиз) омиллар 
энергия ва моддалар алмашиниши йўли билан битта умумий -
биологик тизимни ташқил этади ва ўзаро тартибли муносабатда 
бўлади. Биологик тизим - бу ўз-ўзини ҳосил қиладиган (ҳужайра, 
организм, жамоа ва б.қ.) муҳит ва бошқа тизимлар билан бир 
бутун бирлик сифатида ўзаро муносабатда бўлган биокимѐвий, 
физиологик, биоценотик ва бошқа функцияларни бажаради. 
Бунда ўз-ўзини ҳосил қилувчилар деганда биологик тизимда 
физик-кимѐвий ва биологик ҳодисаларнинг ички ва ташқи 
таъсири туфайли вужудга келадиган янги организмларнинг пайдо 
бўлиши тушунилади. 
Тескари алоқа
– биологик тизимларнинг ўз-ўзини 
бошқаришни тушунтирувчи кибернетик атама бўлиб, ижобий ва 
салбий бўлиши мумкин. Ўз-ўзини бошқариш – ташқи таъсир 
оқибатида тузилиши ва хоссалари ўзгарган биотизимнинг ички 
тизимни тиклаш қобилиятидир.
Ҳар хил даражадаги биотизимлар турли хил фанларни: 
генетика – генетик тизимларни, цитология – хужайраларни, 
физиология – органларни ўрганиш предмети ҳисобланади. 
Бирмунча юқори даражада тузилган биотизимлар битта фан 

---

267 
доирасида тадқиқот қилиш имкониятига эга эмас. Масалан, 
организмларни ботаника, зоология, микробиология фанлари 
ўрганса, микология (замбуруғ, қўзиқоринлар тўғрисидаги фан), 
ихтиология (балиқчилик), орнитология (қушлар тўғрисидаги 
фан), антропология (инсонлар омилларини)ўрганувчи фандир. 
Экотизимларнинг биотизимлардан фарқини организмлар ва 
муҳитнинг биргаликда йиғиндиси ҳолатида тасаввур қилиш 
мумкин. 
Экологик тизим
– бу жонли организмлар ва уларнинг яшаш
муҳитининг биргаликдаги ҳолатидир. Организмлар ўзларини 
ўраб тўрган табиий муҳит билан доимий алоқада бўладилар. 
Экологик макон
– фазода қандайдир бир турнинг 
жойлашган ўрни бўлиб, муҳит кўрсаткичларининг йиғиндиси, 
жамоадаги организмларнинг функционал аҳамияти, уларнинг 
морфотузилишли мослашуви, физиологик ва ҳатти-ҳаракатини 
ифода этади. 
Бир тур экологик макон доирасида бошқа тур билан озуқа ва 
энергия манбаларидан фойдаланишда рақобатлашмайди. Ҳар хил 
турлар турли географик ҳудудларда бир хил экологик маконни 
эгаллаши мумкин. Бундай турлар экологик эквивалент деб 
аталади. 
Ҳаѐтий шакл
. Ю. Одум қуруқликдаги биомаларни боғловчи 
ва боғланишига йўл қўювчи чэгараларни ва ер устидаги 
биомларнинг тавсифларини ҳаѐтий шакл деб таъкидлайди.
Муҳитга турли ўхшаш жиҳатлари билан мослашуви 
натижасида келиб чиққан турлар гуруҳи, асосий морфогенетик 
чэгараси ва феъл-атвори белгилари билан бир-бирига яқин 
бўлишини ҳаѐтий шакл деб аташ қабул қилинган.