Р 38 р 38 О. Д. Раҳимов, И. Х. Сиддиқов, М. О. Муродов. Ҳаёт фа

Коммонернинг иккинчи қонунини
ҳар қандай табиий 
тизим муҳитнинг моддий, энергетик имкониятлари ҳисобига 
ривожланишини кўрсатди. 
Бундан кўриниб турибдики, абсолют чиқиндисиз ишлаб 
чиқариш мавжуд эмас. Фақат кам чиқиндили ишлаб чиқаришга 
эришиш мумкин. Экотизим ва биосфера чиқиндисиз ишлайди 
деган тушунча хатодир. Кенг маънода олсак, кўмир қатламлари, 
табиий нефть, оҳактош, чили селитраси, ҳатто кислород- 
биосфера 
чиқиндисидир. 
Лекин 
табиат 
чиқиндисини 
камайтиришга ҳаракат қилади. Шунинг учун ҳам бир организм 
чиқиндиси иккинчиси учун яшаш шароитини ташкил этади, буни 
тупроқ мисолида кўриш мумкин. 
Коммонернинг учинчи қонуни
фан ватехниканинг 
ривожи,инсоният цивилизацияси ривожи, табиат қонунлари 
ўрнини боса олмаслигини ва табиат ўз механизми ва фаолиятини 
«яхши» билишини англатади. Бу қонун: табиатни яхшилайман 
деб унга зарар етказманг; агар натижага тўлиқ ишонмасангиз 
табиий жараѐнларга аралашманг – деб огоҳлантиради. Бу 
жиҳатдан «аср лойиҳаси» шимол дарѐларини жанубга буриш, ўз 
вақтида тўхтатилганлигини таъкидлаш мумкин. Ҳозирги кунда 
ҳам ҳеч ким бу лойиҳани амалга оширилиши нималарга олиб 
келишини ишончли равишда асослаб беролмайди. Биргина 
иқлимни олиб қарайлик. Шимолий дарѐлар сув билан бирга 
Aрктикага иссиқлик оқиб келади. Улар оқимининг кескин 
камайиши Aрктика ва тундра иқлимини янада кескинлаштиради. 
Бир ерда биз қанча чўлни боғ-роғларга айлантирсак – шунча боғ-
роғларни чўлга айлантирамиз деган фикрни эслаш кифоя. 
(«Человек и природа», 1981 № 8, 67-бет). 

---

271 
«Табиатга зарар етказма» деган қоида қадимги римликларга 
аниқроқ маълум бўлган. Тацит эрамизнинг 15 йилларидаги 
воқеаларни қуйидагига ѐзиб қолдирган: Aррунций ва Aтей сенат 
олдига Тибр қўйилишини камайтириш учун дарѐ ва кўлларни 
тўсиш мумкинми, деган масалани қўяди. Бу масала юзасидан 
сенат аъзолари тадбирга қарши эканликларини билдириб, оқимни 
тўсиш атрофни сув босиши, ботқоқланиш ва ҳосилдор ерларни 
даштга айланишига олиб келади, деган фикрни билдиради. 
Табиат ўзи яратган дарѐларнинг бошланиши, қуйилиши ва 
оқишига етарли даражада эътибор бериб, инсон аралашувига 
ҳожат қолмаган деб ҳисобланади. 
Тацит ўз фикрини: сенат аъзолари таклифи ѐки ишнинг 
қийинлигини ҳисобга олинганда ҳам Гнеем Пизон фикри, яъни 
ҳаммасини табиий ҳолича қолдирган маъқул деб якунлайди. 
Тацит томонидан ѐзилган воқеалар бизга ошкора экологик 
экспертизани эслатмайдими?