Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

265
hali ham ko'p jihatdan Yevropa ilm-faniga kirish imkoni yo'q. Jamiyatdagi (RGS) olim oʻrtoqimiz P. P. Semenov Ritterova tarjimasining ikkinchi jildi – “Erdkunde von Asien”ni nashr etar ekan, Markaziy Osiyo faqat ichki Afrikadan boshqa yoʻl bilan oʻrganilmagan degan xulosaga keldi . Darhaqiqat, ­O‘rta Osiyo haqidagi geografik adabiyotimizda mavjud bo‘lgan nomuvofiq va qarama-qarshi ma’lumotlar bu mamlakatni mukammal ­terra incognita [...] bo‘lmasa, hech bo‘lmaganda murakkab ilmiy jumboqga aylantiradi va ­biz Markaziy Osiyo odami haqida deyarli hech narsa bilmaymiz. .
Markaziy Osiyo o'zining hozirgi ijtimoiy tuzilishida o'ta achinarli hodisa, ­rivojlanishning o'ziga xos patologik inqirozidir. Butun mamlakat, hech bo'lmaganda, hech bo'lmaganda, tashlandiq ­suv quvurlari, kanallari va quduqlari bo'lgan, ­xarobalar bilan qoplangan, qum bilan qoplangan, tikanli saksovullarning xunuk kastalari bilan qoplangan va faqat yovvoyi hayvonlar podalari yashaydigan ulkan cho'ldan kam emas. eshaklar va uyatchan sayg'oqlar. Bu shakar orasida [ya'ni. choʻllar] daryo boʻyida mayda vohalar sochilib ketgan , terak ­, tut, qaragʻay daraxtlari soyasida, u yer-u yer sholizorlar, yomon ishlov berilgan, pishmagan oʻt-oʻlan paxta plantatsiyalari, uzumzorlar, bogʻlar dangasaga qoldirilgan. ­faqat Alloh uchun. Bu vohalarda, ko‘p darvozali shaharlar xarobalari ustida qashshoq kulbalar bo‘lib, ularda islom dini buzgan va o‘sha ­yer egalarining diniy-monarxiya despotizmi tomonidan ahmoqlikgacha kaltaklangan yovvoyi, johil qabila yashaydi, bir tomondan. , va Xitoyning politsiya kuchi, boshqa tomondan.
Sharqning ­eng ma’rifatli boy mamlakati Mavrelnag‘rda (bugungi Buxoro, Xiva va Qo‘qon) ^{2 (XIV-XV asrlarda) hozir hamma yerdan ko‘ra jaholat va qashshoqlik hukm surmoqda.} Samarqand, Toshkent, Fargʻona (Qoʻqon xonligida), Xiva, Buxoro va boshqalar kutubxonalari, Samarqanddagi rasadxona tatar ­vandalizmi va diniy ilmlardan boshqa barcha ilmlarni laʼnatlagan Buxoro inkvizitsiyasining shafqatsiz qoʻli ostida oʻzgarmas ravishda halok boʻldi ­³ . Hatto ­o'tmish madaniyatining monumental yodgorliklari ham ­Nemrodiy pandemiyasiga taqlid qilish ⁴ , insonning Alloh yaratganiga qarshi gunohkor kurashi sifatida mullalar tomonidan ta'qibga uchragan; faqat masjidlar, madrasalar (maktablar) va Muhammad avliyolarining qabrlari, faqat choyshab chuquri (kenehane) [ya'ni. e. tuproq qamoqxona] va jinoyatchilar uloqtiriladigan Munor minorasi ezgu maqsadlari tufayli bugungi kungacha saqlanib qolgan.