Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

TENKRI (XUDO)
Olovni avliyo (avliyo) deb e’zozlaydilar... La’nat... O‘tga tupurib bo‘lmaydi, o‘choqqa qadam bosmaydi. Yangi oilaga kirayotgan kelin otasining [erining] uyiga kirib, olovga bir qoshiq moy qurbon qilishi, salem qilish (tizza cho'kish ­) va boshini urib (orqasiga yiqilib): "Arua"
times bolsyn" - "Aruax (ajdodlar ruhi), rozi bo'ling!" Qurbonlik paytida ­onasi yoki ayollardan biri kaftini olovga qizdirib, yangi turmush qurganlarning yuzi ustidan yuguradi va yangi turmush qurganlar egasi (erining otasi) olov sharafiga chopon beradilar. uy o'choq egasi qilib, uni qo'zichoq terisiga o'tirishga majbur qiladi va shu bilan birga: teridek yumshoq bo'l, deydi. Djan (qasamyod) qilish uchun ular ikki joyda o't yoqib, bu ikki o't o'rtasida yurishadi va ularni odam o'ldirilgan qurolning tumshug'ini o'pishga majbur qiladilar.
Ular olov bilan shunday munosabatda bo'lishadi: ular qoramol tanasining etti qismidan bo'laklarni kesib, olovga tashlashadi va og'riqli joyni isitadilar (asosan ­revmatizmda). Ular bu qurbonlik olovida kasallikdan tozalanadilar: ular olovga qalay chelak tashlaydilar, uni qizg'ish qizdiradilar, so'ngra ichiga moy va ko'k latta soladilar; yonib ketganda ­], ular bemorning burni ostiga olib kelishadi va sovuq suv quyishadi - dahshatli bug 'chiqadi. Davolash usuli ­jelaushuk [shamol afsuni] deb ataladi.
Yangi oyni ko'rganlarida, ular uch marta sakrab, uch marta ta'zim qiladilar, keyin o'tlarni olib, uyga olib kelib, olovga tashlashadi.
Ariq – ajdodlar ruhi. Kundalik barcha qiyin vaziyatlarda ularga murojaat qilib: “Aruahi, qo'limdan ushlab, qo'ltig'im ostida qo'llab-quvvatla”, deb qurbonlik qiladilar; sigirlardan - shunday sigir: oydek shoxli va kuldek tuyoqli (yurtni qo'llab-quvvatlaydi); qo'chqorlardan - oq rangda chiziqli. peshonasi va boshi sarg'ish oq, quloqlari ­boursakdek (vilkali quloq va ikkita tishli) ko'k qo'chqor ­va peshonasida chiziqli qordek oppoq; suruvdagi to‘ng‘ichlar ham. Agar ular to‘ng‘ichga rahm qilsalar, boshqa qo‘chqorning boshiga ­va’da qilingan hayvonning tupurigini surtib, qurbonlik qilishadi. Biror kishi vafot etganida uning aruhasi (ruhi) yoqiladi

qirqinchi kungacha yoki faqat to'rt kungacha har kuni bitta sham. Shamlar ostonaning o'ng tomoniga qo'yiladi, chunki [chunki] qirq kungacha marhumning ruhi uning uyiga tashrif buyurib, bolalarning joylashishini bilib oladi; Buning uchun har kuni kechqurun sham yoqilishidan oldin eshik ochilib, bir piyola qimiz to‘ldiriladi, eshikka oq kigiz to‘shaladi: marhumga ­ziyofat tayyorlaydilar. Uydagilarning barchasi Qur'on o'qib bo'lgach, ­bir piyola ar.vaha qo'yib, sham yoqadilar.
Marhumni olib ketishganda, ular: "Uzoqdan butun vujudi bilan ­Xudodan", - deyishadi va uning atrofida uy-ro'zg'or buyumlari, ovqatlar bilan aylanib yurishadi.
Yerning hurmati yo‘q, [lekin] ular ovul qarorgohi bo‘lgan joyga bormaydilar, chunki bu yerni ruhlar yig‘iladigan joy, arvaxlardan qo‘rqish va umuman, beparvo sargardonlik bilan bog‘liq bo‘lgan revmatizm kasalligi deb hisoblashadi ­. Faqat birinchi o'tni yirtib tashlamang.
Yulduzlarni odamlarning ruhi hurmat qiladi; Agar ular yulduzlarning tushayotganini ko'rsalar: "Mening yulduzim hali ham turibdi!" - va ikkita havo [qo'l harakati] qiling, [bu] bir jon ... va shuning uchun odam o'lishi kerak. Kechqurun uyga kirganda otasidan tez -tez eshitiladi: "Bugun ikkitasi o'lishi kerak." - "Qanday qilib?" ­"Ikki yulduz tushdi."
aulia (Muhammedan (avliyo)) ning qolishi bilan muqaddas qilingan muqaddas joylar hisoblanadi ; barcha tepaliklar ­ikkalasi ham deyiladi , ya'ni uyum ² . Dashtda yolg'iz o'sadigan daraxt yoki shoxlari g'ayrioddiy qiyshiq xunuk o'simlik sajda qilish ­va tunab qolish ob'ekti bo'lib xizmat qiladi. Har kim o'tib ketayotib, bu daraxtga ko'ylak bo'laklarini, lattalarni qo'yadi, [daraxt yoniga] kosalarni tashlaydi, hayvonlarni [ichida] qurbon qiladi yoki [unga] otlarning yelasini qo'yadi.
Tuzli ko'lni ken deb ham atashadi - aruaxlarning yoki aulining ko'zlari tushadigan joy.
Umuman olganda, qoramol xalqning yagona [mavjud] vositasi sifatida unga turli sig'inishlarga sabab bo'ladi: hayvonlarning suyaklarini bosmang; agar sut to'kilgan bo'lsa, qirg'izlar ularni [ifloslikda] qoldirmaslik va ta'zim qilish uchun hamma narsani [tozalaydi] ... xoch va ta'zim qiladi ... [olib] o'ng qo'lini peshonasiga, ­iyagiga, o'ng yelkasiga, keyin chapga. Ular ­ot jeli [xo‘tik tasmasi] ustidan o‘tganlarida ham xuddi shunday qiladilar, jelelarda ishora ^{3 bor} va ^{4 ta tortiladi} ... Temirchining anvilini ­ko‘rsalar, darhol kelib xoch qiladilar. Ular ­ilgak, bolta va kormorantni kesib o'tmaydilar va ¹shunday deyishadi: ­kormorantni kesib o'tgan boy bo'lmaydi, boltani kesib o'tgan hech qachon qanoatlanmaydi [ya'ni. e. mo'l-ko'l yashash]... otlar , tuyalar, qo'chqorlar, sigirlar ­. Oxirgi hayvon, agar u tunda uchrasa, qirg'izlar qamchi bilan urishlari kerak, chunki bu yovuz ruhlarning o'rni. Echkilar ham hurmat qilinmaydi. Agar hayvonning o'ziga xos xususiyati bo'lsa, u aulie deb ataladi [ya'ni. e. avliyolar] va baxtning ifodasi sifatida hurmat qilinadi; qirg'izlarning fikriga ko'ra, yovuz ruhlarni shayton qiladigan, dumlari va dumlariga uyasi bo'lgan otlar ­ham baxt ob'ekti sifatida hurmat qilinadi, bunday hayvonlar hech kimga berilmaydi: "baxt ketadi", agar shunday bo'lsa, ular faqat ­slek deb atalmish tupurikni oladilar. Masalan, otlardan yelak bo‘lagi yirtilib, hayvonning tupurigiga so‘lak quyilib, kaltaga (ya’ni cho‘ntagiga) solinadi, ular oqqushlarni otishmaydi, tayoqchalardan qo‘rqib, uni [ya’ni oqqush” deb atashadi. ] qushlar podshosi.Boyo'g'li, boyo'g'li, o'rmonchi, ko'kkarga (ko'k qarg'a) va kakukni urishmaydi.Oxirgi [maxluq] [o] ­odam] edi: kuyov keldi, oti. adashibdi, kelinning singlisi qidirib ketdi va shosha-pisha kuyovning etiklaridan birini kiydi, ikkinchisini o'ziniki, bahorda edi, mana nega kakuning bir oyog'i qizil, ikkinchisi ko'k, shuning uchun [kukuklar] ­yig‘lab suhbat: aty jok kekek (ot, kuku) ^5. Kukuning hasieti bor (muqaddas [mulk]). Kuku o‘tirgan shoxni olib, sut solingan sabaga [ya’ni yog‘och idishga] tashlaydilar. , va ­u ¹mo'l sariyog' beradi, deyiladi.
Muhammad dini... tavhidga e'tiqodni [birlashtirib] tansiz ruhlar, jinlar [xabarlar], periyalar va shaytanlarning mavjudligiga yo'l qo'yib, ­shamanlarning yovuz ruhlarini yo'q qila olmadi. Perida musulmonlar va kofirlar bor; bevafo peri har doim yomonlik qiladi va uçurtma, burgut shaklida bo'ladi; ikkinchisi, odamning o'zi [xafa qilganda] yomonlik qiladi; ular qirg'izlarga o'xshab sayr qilishadi, ular ham shunday qilishadi ... o'z ovullarida bo'lganlar.
Jin - bu pullar [ya'ni. e. ­bashorat qiluvchilar]; bu o'z nomlariga ega bo'lgan jin; ular erkak va ayol, yoshu qari, ­pul va xalqning ishonchiga ko'ra, ularda inson qiyofasi bor, biz ular haqida pul haqida maqolada gaplashamiz.
Albasti - tug'ish paytida zarar etkazadigan ruh. Ular, ­shuningdek, dzheztyrnak deb ataladi - mis tirnoqlari bilan. Ularning boshi sorel siz ­shinalar 3 fathoms, kichik ko'krak, va qolgan barcha oyoqlari, ­oyoqlari juda nozik.
Musulmonlar orasidagi kasalliklarga] jin deyiladi. Uning ko'rinishi ­baland bo'yli, sochlari bo'shashgan, ko'kraklari shunchalik kattaki ­, u doimo ularni yelkasiga tashlaydi.
Sorel - goblin, ba'zi ertaklarga ko'ra - al ­bastaning eri; ba'zi ertaklarga ko'ra, u har xil shakllarni oladi; u zich o'rmonlarda yashaydi, odamga o'xshaydi, deyishadi ­; uning oddiy inson tanasi shunchalik uzunki, u o'rmonga teng. Odamni o'ldiradi, uni qitiqlash bilan charchatadi, bu rus goblini.
Con-a yak - odam, oyoqlari o'rniga kamarlari bor, o'rmonlarda va [orollarda] yashaydi. Beparvo sayohatchini chaqirib ­, uning ustiga o'tiradi, uni kamar bilan bog'laydi va charchaganidan keyin yiqilguncha minadi.
Jeztirnak - mis tirnoqlari. Ayol qiyofasidagi bu ruh ­o'rmonlarda ham yashaydi. Jeztirnak haqida afsona.
Kanniballar ertaklarda mavjud: Botirxon afsonasi .
Farzand tug‘ilganda: “Oq tuyaning qorni yirtilibdi”, deb jabrlanuvchini olovga tashlashadi, yog‘ tashlashadi.
Agar yurish paytida bir kishi halok bo'lsa, butun otryad qishloqqa "oh baurum" (oh, qarindoshim, baurum - [lit.: mening] jigarim) qichqirig'i bilan haydab, uyga shoshilib, otishni boshlaydi. ­, nayzalar bilan sanchish va uy daraxtini kesish ⁶ (yalang oyoq shollar).
Dumaloq qurbonlik bor - ainalmak; jabrlanuvchi ­odamlar buni qilayotgan jonzotni uch marta aylanib chiqadi. Shunday qilib, ular qushni ushlaydilar ­, o'rab oladilar [ya'ni. e. doira] uch marta bosh atrofida va qo'yib yuboring. U mening barcha baxtsizlik va kasalliklarimni o'z zimmasiga oladi. Xuddi shunday qiladigan kishi [ya'ni. ya'ni bemorni chetlab o'tish], ­[uning kasalliklarini] qabul qiladi va o'zini ruhlarga taklif qiladi. Sevgi izhor qilish uchun ular [ya'ni. e.Qozoqlar ] ainalayin - aylanib ketaman deyishadi. Mehribon ona suyukli o'g'liga aytadi: aynalay qaragim ­(o'quvchi), shyragym (chiroq), ya'ni men ko'z qorachig'ini aylanib chiqaman ­, chiroq [mening].
orasidagi barcha folbinlar baksi deb ataladi ... va ular o'zlarining barcha bashoratlarini o'zlarining ruhlari nomidan aytadilar, ular haqiqiy islomga murojaat qilib, perste [ ­pershte ] - farishtalar va xalqni haqiqiy imonlilar deb atashadi. ularni muqaddasligiga ishonma... va ularni jin deb atasa-da, ularning kuchiga, yomonlik qilish kuchiga ishonadi; demak ­, barcha kasalliklar va baxtsizliklar ruhlarning ta'siri va buzilishidir; va buklar, ularning sevimlilari, o'z himoyasi ostidagi odamni tark etishlarini homiylaridan iltimos qilishlari mumkin. Biroq, Baksiyning g'ayritabiiy va ilohiyligiga so'zsiz ishonadiganlar hali ham ko'p . ­Bu ruhlar ... buyuk, o'rta va kichik, shuning uchun dollarlar ... va ularning kuchli tomonlari boshqacha. Katta [pullar] barcha kasallarni davolaydi ... ular qorinlarini kesib, tug'ishda yordam berishadi, ruhlarini Albasti haydashga majbur qilishadi, taxmin qilishadi, ­o'ynash orqali ruhlarini chaqirishadi . Katta baksi belgilari quyidagilardan iborat: o‘yin davomida qorniga qilich solib, tomog‘iga dastagigacha qo‘yadi, qizigan temirni yalaydi, bor kuchi bilan bolta bilan ko‘kragiga uradi; va bularning barchasi aulia Korkotga tegishli bo'lgan qo'biy cholg'u va ­p n bilan ataladigan nie chalish bilan birga keladi. O'yin - bu ruhlarning chaqiruvi, taxallus [ya'ni. e) ularni chaqirish; o'yin davomida [bucks] ko'proq ­va ko'proq ahmoq bo'lib, yanada g'azablangan bo'ladi va tushadi. Biroz ­vaqt o'tgach, o'rnidan turib, ­ruhi bu behushlik paytida aytganlarini aytadi... Bu bashorat. Ba'zi [dollar] hatto o'yin paytida [po] peshonasida, yonoqlarida temir ignalar va qo'llarida mix o'rniga pichoqlar bor. Bu ruhlarning ­hamma joyda alohida shaxslar kabi nomlari bor va ­oʻz bakilariga ayol, chol, xoʻja va qiz qiyofasida – sari kiya (sariq qiz) qiyofasida koʻrinadi.
Folbinlar. Hamma pullar o'z-o'zidan folbindir