Sharq mamlakatlarida vujudga kelgan ilk

MUNDARIJA

KIRISh………………………………………………………….

3-6

I BOB.

SHARQ MAMLAKATLARIDA VUJUDGA KELGAN ILK

ARXIV KUTUBXONALAR …………………………………..

7-48

1.1.

Mesopotamiya kutubxonalari – Oshshurbanipal va Xattusa saroy

kutubxonalari faoliyati ………………………………………...

7-32

1.2.

Misr hududidagi ilk kutubxonalar – Tell-el Amarna va

Aleksandriya kutubxonalari faoliyati va inqirozi sabablari …...

32-48

BOB. G’ARB DAVLATLARIDA TASHKIL ETILGAN ILK

ARXIV-KUTUBXONALAR………………………………….. 49-82

2.1. Yunon polislari arxiv-kutubxonalari: Antiox saroy va Pergam kutubxonalari faoliyati…………………………………………... 49-60
2.2. Rim imperiyasidagi arxiv-kutubxonalar: Papirus, Konstantinopol va Selsus arxiv-kutubxonlalari faoliyati……….. 60-78
XULOSA……………………………………………………….. 79-82

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI……………………………………………………... 83-89

3
KIRISH

Bilimga eltuvchi yagona yo’l, bu – faoliyatdir.

B.Shou
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. O’zbekiston davlat mustaqilligini qo’lga kiritgandan boshlab jamiyat hayotining barcha sohalarida tub o’zgarishlar ko’zga tashlana boshladi. Milliy tarix masalalarini ilmiy o’rganish sifat jihatidan yangi bosqichga ko’tarildi, shuningdek, uning turli varaqlarini partiyaviy bosim va mafkuraviy qoliplarsiz ob’yektiv o’rganish uchun imkoniyatlar ochildi. Tarix fani oldiga muhim vazifalar – o’zbek xalqining tarixiy xotirasini tiklash, haqqoniy tarixini yaratish vazifasi qo’yildi.
Bu yo’nalishda o’zbek xalqi davlatchiligi tarixini o’rganish, uni xolisona tahlil etish muhim omillardan biri hisoblanadi. Xalqimizning qadim tarixiga xolis va haqqoniy baho berish tarixchilarimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biriga aylandi. Zero, Birinchi Prezidentimizning «Modomiki, o`z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo`lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur»1,– degan fikrlari tarixchilar zimmasiga katta mas`uliyat yuklaydi. Ushbu vazifa davlat boshlig`ining 1998- yil 26- iyunda bir guruh tarixchi va jurnalistlar bilan bo’lgan uchrashuvi va mazkur uchrashuv natijasida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1998- yil 27- iyulda «O’zR FA Tarix institutining faoliyatini takomillashtirish to’g`risida»gi2 Qaroridan so’ng ancha faollashdi. Shuningdek, tarixiy xotira tuyg’usi to’laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib o’tgan yo’l o’zining barcha muvaffaqiyat va zafarlari, yo’qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o’rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo’ladi3.Yer yuzida odam paydo bo’lganidan to milodiy 476-yilda g’arbiy Rim imperiyasi qulaguniga qadar kechgan voqealar Qadimgi dunyo tarixini vujudga

Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: “ Ўзбекистон”, 1998. – Б. 13.

ЎзР ФА Тарих институтининг фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида // Халқ сўзи. 1998, 29 июль.
Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т. : “Маънавият”, 2008. – Б. 97

4
keltiradi. Bu tarix turli-tuman arxeologik va yozma manbalar asosida o’rganiladi. Qadimgi yunon, rim va xitoy tarixchilari va geograflarining asarlari ham bunda katta ahamiyat kasb etadi. Qadimgi dunyo tarixi Qadimgi Sharq, Yunoniston va Rim saroy amaldorlari va podsholarining turli yilnomalari (voqealar yilma-yil qayd etib borilishi), qonunlar majmuyi, biografiyalarida (tarjimayi hol) aks ettirilgan. Ularda yurishlar va janglar, ibodatxonalar, saroylar va qal’alar qurilishi, hunarmandchilik va dehqonchilik, qadimiy fanlar va san’at haqida hikoya qilinadi. Olimlar o’qigan qadimgi matnlar, masalan, “Piramidalar matnlari” va “Marhumlar kitobi” misrliklar tarixi haqida, “Bibliya” – yahudiylar, “Rigveda” – hindlar, “Avesto” esa O’rta Osiyo xalqlari tarixidan hikoya qiladi. Bunday manbalar esa juda ko’pdir. Olimlar tomonidan yozilgan yuzlab kitoblarda ko’plab mamlakatlar tarixi ochib beriladi. Nil vodiysidagi Misr piramidalari majmuyi, Dajla va Frot oralig’idagi Bobil, Hind vodiysidagi Moxenjodaro, Erondagi Persepol shaharlari, Yunoniston, Rim va O’rta Osiyoning ko’plab shaharlari qazishmalari butun jahonga mashhurdir. Ushbu ma’lumotlar ichida shubhasiz yozma manbalar alohida ahamiyatga ega. Yozma manbalarni biz qal’alar devorlarida turli ashyolarda uchratishimiz mumkin. Lekin jahon davlatchiligining ilk bosqichidanoq davlat hukumdorlari va amaldorlar tomonidan ushbu yozma manbalarni saqlashga mo’ljallangan ilk arxiv-kutubxonalar yuzga keldi. Masalan, mil. avv III ming yillikdayoq qadimgi Misrda ilk arxivlar yuzaga kelgan. Ushbu arxivlar faoliyati va unda saqlangan hujatlar mazmunini tadqiq qilish shubhasiz,kishilik tarixining qadimgi davrini o’rganishda juda muhim hisoblanadi. Bu esa o’raganilayotgan mavzuni dolzarbligini ko’rsatadi.

Bitiruv malakaviy ishi mavzusining davriy chegarasi. O’rganilayotgan mavzuning davriy chegarasi qilib kishilik tarixining qadimgi davri bosqichi asos qilib olingan bo’lib bu davr sifatida insoniyat tomonidan dunyoning ilk sivilizatsiyalariga asos solinishidan to o’rta arslar tarixi boshlanguncha bo’lgan davrni qamrab oladi.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining o’rganilganlik darajasi. Bugungi kungacha o’rganilayotgan bitiruv malakaviy ishi mavzusiga doir ayrim
5
ma’lumotlar uchrasada, aniq yo’naltirilagan tadqiqotlar olib, borilmagan.

Umuman olganda mavzu haqiqiy ma’noda yangi tadqiqot deyish mumkin. Mavzuga doir ma’lumotlar asosan chet el manbalariga asoslanib yoritib berilgan.4

Bitiruv malakaiy ishi mavzusining maqsad va vazifasi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi kishilik tarixidagi ilk arxiv-kutubxonalar – Oshshurbanipal, Xattusa, Aleksandriya, Antioxiya, Pergamon, Tell el-Amarna saroy kutubxonalari, shu bilan birga, ayrim zodagonlar tomonidan tashkil etilgan uy kutubxonalari – Papirus villasi, Selsus kutubxonalarining tashkil etilishi, faoliyati, hujjatlari, saqlanish jarayonlari, va aksar kutubxonalarning vayronaga aylangunicha bo’lgan voqea-hodisotlar haqida taassurotlarga ega bo’lishi bo’lsa, bitiruv malakaviy ishining vazifasi antik davr kutubxonalari, ya’ni yuqoridagi arxivlarning ilk namunalari hisoblangan kutubxonalarning zamonaviy kutubxona arxivlarimizning faoliyatiga qanchalik ta’sir etganligini solishtirish, o’quvchilarni o’sha zamondagi arxiv-kutubxonalarning ishlash jarayonlariga qiziqtirish hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishining obyek’ti va predmeti. Bitiruv malakaviy ishining obyek’ti kishilik tarixidagi ilk arxivlar va ular faoliyatini chuqur tadqiq qilish bo’lsa, bitiruv malakaviy ishining predmeti o’rganilayotgan mavzu yuzasidan yangi bilimlar xosil qilishni ko’zda tutadi.
Bitiruv malakaviy ishining nazariy-metodologik asosi: Tadqiqotning nazariy-metodologiki asosini avvalo O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti va amaldagi Prezidentimiz Sh. Mirziyoyevlarning asar va nutqlari, ularda tarixni mahalliy manbalar asosida ob'yektiv ochib berishga qaratilgan fikrlari tashkil etdi. Ishni yozishda milliy istiqlol mafkurasi tamoyillaridan kelib chiqib ish ko‘rildi. Tadqiqotlaor olib borishning tarixiylik, xolisonalik, qiyosiy tahlil, analiz va sintez usullaridan foydalanildi.

4 Фридрих И. История писма. –Москва: “Молодая гвардия” 1979. –С. 105; Fincke, Jeanette. The British

Museum’s Ashurbanipal Library Project. –Iraq: “World” 2004. –P.66; Menant, Joachim. La bibliothèque du palais de Ninive. –Paris “E’Leroux”, 1880. –P. 33; Johnson, Elmer D. History of Libraries in the Western World. New Jersy: ”The Scarecrow Press”, 1970. –P. 36; wikipedia.org; Wiegand, Wayne A. and Donald G. Encyclopedia of Library History. New York: ”Garland Publishing”, 1994. –P. 10; Roaf M. Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East. –London “History”, 2004. –P.191; Frahm. The British Museum’s Ashurbanipal Library. – Oxford: “Oxford University Press”, 2004. –P. 292; Fincke JC. The Babylonian Texts of Nineveh: Report on the British Museum’s Ashurbanipal Library. –Oxford: “Oxford University Press”, 2003. –P. 2–3; Olmstead A. T. The History of Assyria. –New York:–’’Charles Scribner’s Sons”, 1923. –P. 22

6
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati

Birinchidan, bitiruv malakaviy ishida kishilik tarixidagi ilk hujjatgohlar va kutubxonalarning shakllanish jarayoni tadqiq qilindi;
Ikkinchidan, ushbu bitiruv malakaviy ishida eng qadimgi arxiv sifatida ma’lum bo’lgan Al-Amarna arxivi haqida xorijiy manbalardan foydalangan holda ma’lumotlar berilgan;
Uchinchidan, bitiruv malakakaviy ishida qadimgi arxiv-kutubxonlarning davlat hayotida o’tgan o’rni ko’rsatib berilgan;
To’rtinchidan, bitiruv malakaviy ishida o’sha davrdagi arxiv-kutubxonlar faoliyati bo’yicha yangi ma’lumotlar berilgan;
Beshinchidan, ushbu bitiruv malakaviy ishida Sharq va G’arbdagi arxiv-kutubxonalar faoliyati va ma’lumotlar bazasi o’zaro qiyoslanadi.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining tarkibiy tuzulishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar, manbalar ro’yxatidan iborat.

7
I BOB. SHARQ MAMLAKATLARIDA VUJUDGA KELGAN ILK

ARXIV-KUTUBXONALAR

1.1. Mesopotamiya kutubxonalari – Oshshurbanipal va Xattusa saroy
kutubxonalari faoliyati
Mesopotamiya (yunoncha-(mezos) – “orasi”, “o’rtasi” va (potamos) – “daryo”, ya’ni “ikki daryo oralig’i”, Tigr va Yevfrat daryolarorasidagi mintaqa bo’lib, asosan hozirgi Iroq hamda shimoli-sharqiy Suriya, janubi-sharqiy Turkiya va g’arbiy Eron hududlariga to’g’ri keladi.5 Dajla va Frot oralig’idagi o’lka, Fors qo’ltig’idan Arabiston cho’li, Suriya, Arman Tavri va Zagros bilan cheklangan. Hudud Quyi va Yuqori Mesopotamiyaga bo’linadi.
Mil. avv III ming yillikda Mesopotamiya janubida shumerlar, Dajla va Frot daryolarining o’rta oqimida akkadlar, shimolda-xurritlar taraqqiyotda ildam qadam tashlaydilar. Yirik shahar markazlari Oshshur, Mari, Nineviya va boshqalar paydo bo’ldi. Mil. avv III ming yillikning birinchi yarmida Mesopotamiya janubida qator ilk shahar-davlatlar Eredu, Ur, Larsa, Uruk va Kish va Lagash kabilar vujudga keldi. Mesopotamiya ba’zan “tamaddun beshigi” deb ham ataladi, bunga sabab, bu mintaqada Shumer, Akkad, Bobil va Ossuriya saltanatlari bo’lganligidadir. Temir asrida MesopotamiyaYangi Ossuriya va Yangi Bobil imperiyalari , keyinchalik Ahamoniylar hukmronligi ostida bo’ldi. VII asr Islom istilosigacha Sosoniylar tomonidan boshqarilgan bu hudud, istilodan so’ng, Iroq degan nom bilan ataladigan bo’ldi.6
Ilk sulola davrida Shumer jamiyatining hukmron qatlamini quldorlar tashkil qilgan. Bu qatlamga urug’ zodagonlari, oliy kohinlar, ma’muriyat vakillari bo’lgan amaldorlar kirgan. Mayda ishlab chiqaruvchilar qatlamini kichik yer uchastkasiga ega bo’lgan hududiy va katta oilalarga birlashgan oddiy jamoachilar tashkil qilgan. Shumer jamiyatida yer egaligi ikki qismdan: jamoa va ibodatxona yerlaridan iborat bo’lgan. Ilk sulola davrida mil. avv XXVIII-XXVII asrlarda shahar-davlat
Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси 5–жилд. –Т.: “Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2000. –Б. 599
Ўзбекистон Миллий Энсиклопедияси 5–жилд. –Т.: “ Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси ” Давлат илмий нашриёти, 2000.–Б. 600

8
tepasida “En” (janob)-oliy kohin turgan, u saylab qo’yilgan. ”En”ning qator vazifalari bo’lib, bular, kohinlik, ibodatxona ma’muriyatini boshqarish, ibodatxona, shahar qurilishi-sug’orish inshootlarini barpo qilish, boshqa jamoa mulki hamda uning iqtisodiyotini boshqarish bo’lgan. Mil. avv III ming yillik o’rtalarida “En” unvoni o’rniga “Ensi” (“kohin-quruvchi” shahar boshqaruvchisi) va “Lugal”-(“katta odam”, “podsho”, akkadcha “sharru”) atamalari, unvonlari paydo bo’lgan.

Bu davrga kelib “Ensi” vazifasi sug’orish inshootlari va ibodatxonalar qurishga rahbarlik qilish bo’lgan, shu sababli, u ko’pincha boshida qandaydir qurilish materiallari bilan to’ldirilgan savat ko’targan tarzda tasvirlangan; shu bilan birga, u jamoani, ibodatxonani boshqarish, soliqlar to’plash, ba’zida esa ibodatxonaning harbiy qismini ham boshqargan. “Ensi” lavozimi saylanadigan bo’lib, shu sababli, uning hukmronligi “navbat” deb atalgan. “Lugal”ning vazifasi “Ensi”dan obro’liroq va mavqei kattaroq bo’lib, yirik shahar ba’zida shaharlar birlashmasi hukmdoriga nisbatan aytilgan. Lugal ilk sulola davrida oqsoqollar kengashi va yig’ini hokimni saylagan yoki mansabidan tushirgan, uning faoliyati ustidan nazorat qilgan, jamoa a’zoligiga qabul qilgan, hukmdor oldida maslahat organi bo’lgan.
Ilk Shumer shahar-davlatlari hududi kichik bo’lib, odatda, u kichik shahar, atrofdagi qishloq xo’jalik okrugidan iborat bo’lgan. Shumer, Suber-janubiy Mesopotamiya (hozirgi Iroqning janubiy qismi)dagi viloyat. Mil. avv III ming yillikning oxirigacha Shumerda shumerlar va qisman sharqiy somiylar-akkadlar yashagan, taxminan, mil. avv III ming yillikda sinfiy jamiyat va davlat vujudga kelgan. o’z qo’l ostida birlashtirgan. Ilk sulolalar davri (mil. avv 2700-2300)da shahrida mixxat paydo bo’lgan. Mil. avv XXIV asrda Akkad hukmdori Sargon butun Mesopotamiyani o’z qo’l ostida birlashtirgan. Keyinchalik Shumer Bobil tarkibiga qo’shib olingan.7 Eng qadimgi Shumer shahri Eredu hisoblangan. U bilan birga qadimgi hujjatlarda shimoldagi Sippar, janubdagi Shuruppak tilga olinadi.8

7 Ўзбекистон Миллий Энсиклопедияси 10–жилд. –Т.: “Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси” Давлат илмий нашриёт, 2000. –Б. 129

Авдиев В. И. Қадимги шарқ тарихи. –Т.: “Ўрта ва Олий мактаб давлaт нашриёти”, 1964. –Б. 34

9
Mesopotamiya–jahon sivilizasiyasi va qadimgi shahar madaniyatining ilk o’choqlaridan biri. Bu madaniyatning ilk asoschilaridan biri shumerlar bo’lib, ularning yutuqlarini bobilliklar va ossuriyaliklar o’zlashtirib, davom ettirdilar va rivojlantirdilar. Mesopotamiya madaniyatining manbalari mil. avv IV ming yillikda shaharlar paydo bo’lishi bilan boshlandi. Uning uzoq yashash davrida o’ziga xos ichki birlik, an’analarni merosiyligi, uni unsurlarining ajralmas aloqasi saqlanib qoldi. Mesopotamiya madaniyatining boshlang’ich davri o’ziga xos yozuvning shakllanishi bilan belgilanadi. Keyinchalik bu yozuv mixxatga aylanadi. Mil. avv IV-III ming yilliklarda shumer yozuvi paydo bo’ldi. Taxminlarga ko’ra, bu yozuv shumerlar Mesopotamiyaga kelganga qadar noma’lum xalq tomonidan kashf qilingan. Shumerlar bu yozuvni sivilizasiya xizmatiga qo’ydilar. Mixxat qadimda Old Osiyoda qo’llanilgan ponachalarga o’xshash chiziqcha (belgi)larni loy taxtachalarga o’yib tushirishdan iborat ideografik yozuv turi, mil. avv III ming yillik boshlarida shumerlar tomonidan yaratilgan. Bunda ayrim buyumlar va umumiy tushunchalarning nomi rasmlar bilan ifodalangan va dastlab shumer yozuvi piktografik shaklda alohida buyumlar, tasvirlar tarzida ifodalangan. Piktografiya juda sodda bo’lib, haqiqiy yozuv emas, u so’zlarni ifodalamas edi9, masalan, oyoq tasviri “yurish”, “turish”, “olib ketish” ma’nolarini anglatgan. Bunday belgilar miqdori 1000tagacha yetgan. Shumer mixxatlari dastlab yuqoridan pastga, keyinchalik gorizontal holda- chapdan o’ngga qarab yozilgan. Mill. avv III ming yillikning o’rtalarida mixxatning so’z-bo’g’inli shakli paydo bo’lgan, belgilar miqdori 600tagacha qisqartirilib rasm - belgilar soddalashtirilgan. Ayni shu davrda shumer mixxati akkadliklar (bobilliklar va ossuriyaliklar) tomonidan o’zlashtirilib, somiy tillarga moslashtirilgan, belgilar soni 300 taga tushirilgan. Akkadliklar ishlab chiqqan mixxat keyinchalik, mil. avv II-I ming yilliklar davrida bir qancha qo’shni xalqlar tillari (xett, elam, urart, qadimgi fors va boshqalar)ga moslashtirilgan holda qo’llana boshlagan. Bu davrda mixxatlar harftovush bo’g’in yozuvlariga ancha yaqinlashib, shunday yozuvlarning kelib chiqishiga asos bo’lgan. Mil. avv I ming yillik oxirlarida mixxatlar o’rnini oromiy

Olmstead A. T. The History of Assyria. –New York: ‘‘Charles Scribner’s Sons”, 1923. –P. 22

10
yozuvi egallagan. Mixxatda bitilgan juda ko’p yodgorliklar–tarixiy yozuvlar, turli rasmiy hujjatlar, og’zaki ijod namunalari, lug’atlar, ilmiy asarlar, diniy matnlar saqlanib qolgan.10 Mixxat Mesopotamiya sivilizatsiyasining asosiy ildizi bo’lib, uning barcha jihatlarini birlashtirgan an’analarini saqlab qolish imkoniyatini berdi. Mil. avv XXIV asrda ilk batafsil yozilgan shumer matnlari paydo bo’ldi. Akkad tili janubiy Mesopotamiyada mil. avv III ming yillikning 2-yarmida paydo bo’ldi. Shumer va akkad tillari bir-biridan ko’pgina so’zlarni o’zlashtirib oldi. Mil. avv.

ming yillikning oxirida qadimgi Shumer–akkad lug’atlari tuzilgan. Shumer yozuvi keyinchalik shumer–akkad yozuvini butun Old Osiyo xalqlari o’zlashtirib oldilar.11

Akkad tili (qadimgi shahar Akkad nomidan) – maxsus som tillarining eng qadimgisi. Ikki dialektga–bobil va ossuriy dialektlariga ega, shu bois, ko’pincha, u bobil-ossuriy tili deb ham ataladi. Akkad tilining ham (boshqa som tillari kabi) o’ziga xos xususiyati undagi so’zlar o’zagi undoshlardan (ko’pincha uch undoshdan) tashkil topishidir. Unlilar hamda o’zakka tegishli bo’lmagan ba’zi undoshlar grammatik munosabatni yuzaga keltiradi va o’zak umumiy ma’nosini muayyanlashtiradi. Akkad tili mixxat yozuvini 1857-yilga kelib to’liq o’qishga muvaffaq bo’lingan.12 Akkad tili Old Osiyo xalqaro diplomaiya tiliga aylandi. Qadimgi Meosopotamiyada loy mo’l-ko’l edi. Loy taxtacha yozuv uchun asosiy manba bo’lib xizmat qildi. Taxtacha loydan yasalib tuzlardan kuydirish yo’ yo’li bilan tozalangan. Mesopotamiyada o’rmon bo’lmaganligi sababli, faqat eng muhim matnlar yozilgan loy taxtachalar (podsho yozuvlari, kutubxonada saqlanishi lozim bo’lgan asarlar) xumdonlarda pishirilgan. Qolgan taxtachalar oftobda quritilgan. Odatda, taxtachalar 7-9sm. uzunlikda bo’lgan. Yozuvlar ba’zida tosh va metall taxtachaga ham yozilgan. Mil. avv I ming yillikda bobillik va ossuriyaliklar yozuv uchun teri va chetdan keltirilgan papirusni ishlata boshlaganlar. Shu vaqtni o’zida Mesopotamiyada yog’ochdan qilingan uzun taxtachaga mum surtib mixxat belgilarini tushirganlar. Mil. avv VII asrdan boshlab oromiy tili va yozuvi kirib

Фридрих И. История писма. –Москва: “Молодая гвардия”, 1979. –С. 105

Ўзбекистон Миллий Энсиклопедияси 1–жилд. –“Т.: “Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2000. –Б. 175

https://uz.wikipedia.org/wiki/Akkadtili

11
kelgan paytda mixxat yozuvlari yo’qlik sari ba’zan tez, ba’zan sekin qadam qo’yayotgan edilar.13
Qadimgi Mesopotamiya arxivlar makoni bo’lgan. Eng qadimgi arxivlar mil. avv III ming yillikning birinchi choragiga tegishli. Bu davrda arxiv ma’lumotlari yozilgan taxtachalar namlikdan saqlash uchun mumlangan savatlarda saqlangan. Mil. avv XIX asrga oid Ur shahri arxivi maxsus xonada yog’och tokchalarida saqlangan. Mil. avv XVIII. asrga oid boy arxiv Mari podshosi saroyidan, Uruk shahridan mil. avv VIII-VI asrlarga oid 2500 xo’jalik hujjatlari arxivi topilgan..
Qadimgi Shumer va keyingi Bobil maktablarida asosan davlat va ibodatxonalar uchun kotiblar tayyorlangan. Maktablar ta’lim va madaniyat o’chog’i bo’lgan. Maktabda asosan shumer tili va adabiyoti o’qitilgan. Yuqori sinf o’quvchilari kelajakda tor mutaxassislashuvga qarab grammatika, astronomiya va matematikadan bilim olganlar O’zini fanga bag’ishlagan o’quvchilar huquq, astronomiya, tibbiyot va matematikani o’rgangan. Mesopotamiya maktablarida jismoniy jazo keng qo’llanilgan va maktablarda o’quvchilar sinf xonasida fanlarni o’rganish uchun loy taxtachalarda yozgan, qizig’i shundaki, ana o’sha o’quvchilar yozgan mashq matnlari bizgacha yetib kelgan.
Shumer adabiyotiga oid epik asarlar, afsonalar, madhiya, doston, ertak va maqollar to’plami bizgacha yetib kelgan. Shumer shahrini qo’shni qabilalar hujumlari natijasida halokati to’g’risida ma’lumot beradigan asarlar alohida o’rin tutadi. ”Ur shahri aholisining falokati motam “yig’isi: asarida (mil. avv XX asr oxiri) asarida ayollar, qariyalar va bolalarning ochlikdan qiynalishi, yong’indan qolgan uylarda halok bo’lganlarni tafsilotlari batafsil tavsiflagan.
Shumer adabiyotining eng mashhur-namunasi afsonaviy qahramon Gilgamesh to’g’risidagi epik afsonalar to’plamidir. Bu asar akkad tilida qayta ishlangan nusxada to’laroq ko’rinishda Oshshurbanipal kutubxonasida topilgan. Mil. avv II ming yillik oxirida Bobilda akkad tilida yozilgan falsafiy mavzudagi “Ha, men donolik ilohini sharaflayman!!!” asari saqlanib qolgan. U aybsiz, mashaqqat chekkan kishining shafqatsiz taqdiri to’g’risida hikoya qiladi.

Fincke, Jeanette. The British Museum’s Ashurbanipal Library Project. –Iraq: “World”, 2004. –P. 66

12
Shu mavzuga yaqin “Bobil teodisiyasi” (so’zma-so’z tarjima qilganda, “Xudoni oqlash”) poemasi mil. avv IX asrda paydo bo’lgan. Uning muallifi podsho saroyida kohin bo’lib xizmat qilgan Esagil kuni-Ubbib nomli kishi bo’lgan. Asarda bobilliklarning qiziqtirgan diniy-falsafiy g’oyalar o’z aksini topgan. Mil. avv X asrga oid “Qul menga bo’ysun” asari hayotga umidsizlik ruhida bitilgan. U xo’jayinning o’z qo’li bilan dialogi tarzida yozilgan.
Katta badiiy qiymatga ega bo’lgan Ossuriya annallari ossur jangchilari bo’lgan begona davlatlar tabiati to’g’risida ritmik tilda yozilgan. Eng mashhur Ossuri asari bu Ossuriya podsholarining dono kotibi va maslahatchisi Axikar to’g’risidagi qissadir. Qissa to’liqroq holda suriya tilida saqlanib qolgan.Qadimgi Mesopotamiya mafkuraviy hayotida din hukmronlik qilgan. Mil. avv IV-III ming yilliklar orasida Shumerda batafsil ishlab chiqilgan, keyinchalik Bobilda o’zlashtirilib, rivojlantirilgan teologik tizim yuzaga keladi. Teologiya atamasining o’zi (yun. theos –xudo va ...logiya)–xudoning mohiyati va irodasi haqidagi diniy ta’limotlar majmui. Xudo shaxsan oʻzini vahiy orqali kishilarga maʼlum qiladi degan konsepsiyaga asoslanadi. Muqaddas kitoblar va muqaddaslashtirilgan yozuvlar teologiyaning asosiy manbalari qisoblanadi. Teologiya turli diniy oʻquv yurtlari–seminariyalar, akademiyalar, madrasalar va boshqalarda oʻqitiladi. Teologiya tushunchasi, avvalo, iudaizm va xristianlikka nisbatan qoʻllangan. Teologiya islomda ilohiyot, kalom atamalari bilan ham ataladi.14 Har bir shumer shahri o’z xudo homiysiga ega bo’lgan. Bundan tashqari, umumshumer shaharlari sig’ingan xudolar bo’lgan. Bu osmon xudosi Anu, yer xudosi Enlil, suv xudosi Enki yoki Ea kabi ilohlar tabiat stixiyasi kuchlarini aks ettirganlar. Ko’pincha ular koinot jismiga o’xshatilgan. Har bir xudoga alohida vazifa yuklatilgan. Enlil taqdir xudosi, shaharlar asoschisi hamda motiga va omoch kashfiyotchisi, quyosh xudosi Utu (Akkad mifologiyasida Shamash), Oy xudosi Ninnar, Enlilning o’g’li sevgi va hosildorlik xudosi Innana (Bobil va Osuriya panteonida Ishtar) abadiy hayot, tabiat xudosi Dumuzi (Bobilda-Tammuz) keng tarqalgan.

https://uz.wikipedia.org/wiki/Teologiya

13
Shumer va akkadlar u dunyoga ishonganlar. Ularning tasavvurida u dunyo soyalar podsholigi qaysiki, o’liklar ochlik va chanqoqlikdan qiynaladilar. Loy, chang bilan ovqatlanadilar. Shuning uchun marhumlarning bolalari ularga qurbonlik keltirishga majburdirlar.15
Bizgacha juda ko’p Bobil tibbiyot matnlari yetib kelgan. Mesopotamiya vrachlari chiqqan va singan suyak bo’g’inlarini davolay olganlar, lekin odamning ichki kasalliklarni davolay olmaganlar. Mil. avv III ming yillikdayoq mesopotamiyaliklar Hindistonga boradigan yo’lni, mil. avv I ming yillikda Efiopiya va Ispaniyaga boradigan yo’lni bilganlar. Bizgacha yetib kelgan xaritalar bobilliklarning o’z geografik bilimlarini tizimga solishga harakat qilganliklarini ko’rsatadi.16Qadimgi Mesopotamiyaning san’atini shakllanishi va keyingi taraqqiyotiga shumerlarning badiiy an’analari hal qiluvchi rol o’ynaydi. Tosh o’ymakorlik mil. avv. III ming yillik boshlarida shakllandi. Toshga naqshlar o’yish (gliptika) mil. avv I asrigacha yuksak darajada rivojlandi. Mil. avv XXIV-XXIII asrlarda Mesopotamiya yagona davlat bo’lib, birlashgan paytda podsholarning ideallashtirilgan portret-tasvirlari paydo bo’ladi.

Mil. avv I ming yillikda Mesopotamiyada yirik savdo-hunarmandchilik madaniyat markazlari bo’lgan katta shaharlar paydo bo’ladi. Mesopotamiyadagi ossur podshosi Sinaxreb tomonidan mil. avv. 705-681-yillarda qurilgan, maydoni bo’yicha Old Osiyoda eng katta shahar Ossuriya poytaxti Nineviya edi.

Mesopotamiyaning ilmiy bilimlari, sanati, me’morchiligi, dini, yozuvi va adabiyoti, qadimda ko’pgina sharq xalqlari madaniyati ravnaqining o’lchov mezoni bo’lib xizmat qildi, shu o’rinda alohida ta’kidlab o’tish joiz bo’lgani, biz o’rganayotgan manbalarning aksar qismi moddiy manbaalar bilan birga yozma yodgorliklar-kitoblar, hujjatlar, xaritalar, yozishmalar, xabarnomalar hisoblanadi va albatta, bularning barchasi har yerda emas, kutubxona deya atalmish muqaddas dargohda saqlanadi. Mesopotamiyada ham shunday hujjatlarni o’z bag’riga olgan

Авдиев В. И. Қадимги шарқ тарихи. –Т.: “Ўрта ва Олий мактаб давлaт нашриёти”, 1964. –Б. 40

Kabirov A. Qadimgi sharq tarixi. –T.: ”Tafakkur “, 2016. –B. 7

14
ulkan kutubxona mavjud bo’lgan. Bu Oshshurbanipal Saroy kutubxonasi bo’lib, u Yangi-Ossuriya imperiyasining so’nggi buyuk shohi Oshshurbanipalning barcha turdagi matnlarni o’z ichiga olgan loytaxtachalardan iborat bo’lgan ulkan kutubxonasi edi. Kutubxona mil. avv VII asrda tashkil qilingan. Oshshurbanipal kutubxonasi qadimgi dunyodagi eng katta kutubxona hisoblanadi.17 Matnlar arxeologik qazish ishlari natijasida shimoliy Mesopotamiyadagi Kuyunjikdan (qadimiy Ossuriya poytaxti Nineviya) topilgan. Kuyunjik hozirgi shimoliy Iroqning Mosul shahriga to’g’ri keladi. Ayrim hujjatlar to’lig’icha omon qolgan lekin ko’pgina loykitoblar qazib olish jarayonida va ming yillab yer ostida qolganligidan rekonstruksiya qilishga muhtoj bo’lib qolgandi, tabiiyki ularni ta’mirlandi. Qadimgi fors va arman manbalarida Buyuk Aleksandr Makedonskiy Nineviyada Oshshurbanipal Saroy kutubxonasini ko’rib, o’z kutubxonasini yaratishga ahd qiladi va Oshshurbanipal kutubxonasi Buyuk Aleksandr kutubxonasining yaratilishida Iskandarga ilhom parisi va sababchisi bo’ldi. Chindan ham Makedonskiy buyuk kutubxona qurishga qodir edi va qurish ishlari ham boshlanib ketadi lekin Aleksandr kutubxonaning “ochilish marosi” ga qadar yetib boraolmaydi, vafot etadi. Uning xayrli ishini o’zini Aleksandr vorisi deya hisoblagan Makedonskiyning do’sti Ptolomey nixoyasiga yetkazadi..

Kutubxona O’sten Genri Layard tomonidan 1849-yili kashf etilgan deb hisoblanadi va barcha taxtachalar Angliyaga, Britaniya muzeyiga topshiriladi, lekin loytaxtachalar janubiy-g’arbiy yerlarning shohi Sanxariv (mil. avv 705-681) yashab o’tgan saroy xonalarining biridan topilgani uchun Oshshurbanipal kutubxonasiga tegishli emas deb hisoblanardi, shunday bo’lsa ham bu kashfiyot olamshumul topilma bo’ladi.
Oradan uch yil o’tib, Hormuzd Rassam, Layardning yordamchisi janubiy-g’arbiy yerlarning shohi Sanxariv saroyi tepaliklariga qarama-qarshi tomonidan, podshoh Oshshurbanipal (mil. avv 668-627) saroyidan shunga o’xshash "kutubxona" aniqlaydi. Afsuski, bu topilgan kutubxona hujjatlari hech qanday yangi kashfiyot deb tan olinmaydi lekin Yevropadan ko’plab olimlar u yerda

Menant, Joachim. La bibliothèque du palais de Ninive. –Paris: “E’Leroux”, 1880. –P. 33

15
tadqiqot ishlarini olib boradilar, oxiri, ikkita kutubxona taxtachalarini birlashtirib, ular bitta kutubxona bo’lgan degan xulosaga keladilar. Loytaxtachalar aksarisi Yevropa davlatlarining tadqiqotchilari tomonidan ta’mirlash uchun olib ketiladi, ish yakunlangach Britaniya va mahalliy muzeylarga qaytarib beradilar. Taxtachalardagi yozuvlar ma’nosini o’rganmoqchi bo’lgan olimlarga ham ma’lum shartlar evaziga, ya’ni matnlar ma’nosini mutlaqo o’zgartirmagan holatda tarjima qilish sharti bilan taxtachalar beriladi.
Oshshurbanipal nixoyatda qonxo’r, urushqoq, bosqinchi shoh sifatida tarixda o’z nomini qoldirgan lekin u o’ta darajada qattiqqo’l bo’lishi bilan birga savodli va kitoblarga, olimlarning yozgan ma’lumotlariga qiziqqan shaxs bo’lgan. U o’z huzurida mohir xattotlarni to’playdi, ularga qadimiy matnlarni to’plashni, akkad-shumer tillarida manbaalarni keltirishni buyuradi va buning uchun barcha imkoniyatlarni yaratib beradi. Xattotlar Bobilga boradilar va u yerdagi jamiiyki matnlarni ikki xil yozuv, tilda ko’chirib, maxsus xumdonlarda pishirib qaytib keladilar.
Oshshurbanipal ularni bu xizmatlari evaziga juda ham chiroyli tarzda mukofotlaydi hamda endilikda yaratilgan matnlarni saqlash, qo’riqlash va foydalanish uchun xattotlarni o’zlarini mas’ul qilib qo’yadi, shu bilan birga, ularga kutubxonani qo’riqlash uchun kuchli askarlardan ham qo’shib beradi. Shahanshoh naqadar shavqatsiz bo’lgan bo’sa ham, u kutubxona taqdiriga kelganda shunchalik muloyim bo’lib qolar va kutubxonani ko’z qorachig’iday asrab avaylar edi. Bosqinchilik yurishlariga borganda ham askarlariga shaharning hech bir kutubxonasi va xattotlariga qo’l tekkizmaslikni buyuradi. Jang tugagach yengilgan shahar kutubxonalarining kitoblarini loytaxtachalarga yozdirib, pishirib kutubxonadagi kitoblarni esa joyiga qaytarib, istilo qilgan shahar–davlatining xattotlarini o’zi bilan birga olib ketardi.
Oshshurbanipal ularni bu xizmatlari evaziga juda ham chiroyli tarzda mukofotlaydi hamda endilikda yaratilgan matnlarni saqlash, qo’riqlash va foydalanish uchun xattotlarni o’zlarini mas’ul qilib qo’yadi, shu bilan birga, ularga kutubxonani qo’riqlash uchun kuchli askarlardan ham qo’shib beradi. Shahanshoh naqadar shavqatsiz bo’lgan bo’sa ham, u kutubxona taqdiriga kelganda shunchalik muloyim bo’lib qolar va kutubxonani ko’z qorachig’iday asrab avaylar edi. Bosqinchilik yurishlariga borganda ham askarlariga shaharning hech bir kutubxonasi va xattotlariga qo’l tekkizmaslikni buyuradi. Jang tugagach yengilgan shahar kutubxonalarining kitoblarini loytaxtachalarga yozdirib, pishirib kutubxonadagi kitoblarni esa joyiga qaytarib, istilo qilgan shahar–davlatining xattotlarini o’zi bilan birga olib ketardi.
Nihoyat, matnli taxtachalar 30.000 loytaxtachalarga yetadi va 300 tokchalarga kitoblarni joylashtiriladi. Kutubxona qoldiqlari topilgan vaqtda 2000 yozilgan taxtachalar bus-butunligicha ekanligi ko’riladi va juda ham ehtiyotkorlik bilan o’z manziliga yetkaziladi. Qolgan loy kitoblar qaysidir ma’noda zararlanganligidan
16
ajratib qo’yiladi va imkon qadar ta’mirlanadi, ana shu “davolangan” matnlarning taxminan 6000 tasi viloyatlar bilan yozishmalar, boshqa mamlakatlar bilan olib borilgan so’zlashuvlar, sulh, bitmlar, xalqqa solingan soliqlar, majburiyatlar, aristokratik deklaratsiyalardan iborat edi. Qolgan matnlar tibbiyot, astronomiya, adabiyot fanlariga oid bo’lsa, yana boshqa taxtalarda qo’shiqlar, ertakar, rivoyatlar, bashoratlar, o’z xudolari va o’zga xalqlarning xudolari, vazifalari, ularga munosabatlar, ibodatxonalar, ulardagi holat, qurilish jarayoni, sababi, qo’yingki, barcha narsalar kitoblarda o’z aksini topganligini loytaxtachalarni o’rgangan olimlar o’z maqolalarida keltirib o’tishgan. Shu bilan birga yana, Gilgamish dostonining to’liq matni, qadimgi Bobilning she’riyati, qonunlari, dunyodagi ilk odam Adapa haqidagi afsona, Yerning yaratilish tarixi, olam yaralgandan so’ng birinchi yaratilgan yovuz Nippur hikoyatlari haqida ham matnlar mavjud. Shuni ham alohida ta’kidlash joizki, Gilgamish dostonini shahanshoh Oshshurbanipal shaxsan o’zi boshidan oxiriga qadar yozdirgani va faqatgina Gilgamish dostoni uchungina bitta tokchani ajratgan edi.

Matnlar ko’proq ponasimon alifboda, mixxat, akkad yozuvida yozilgan edi. Biroq nechundir bu yerda lotin yozuvidagi yozuvlar mavjud emas, yana qandaydir matnli yozuv borki, hozirgacha ham bu qanday yozuv turiga kirishi ma’lum emas.

Taxtachalar ichida yana bir hujjat qishloq xo’jaligiga oid hujjatlar ham bor edi va ular o’zgacha uslubda hamda tartibda yozilgani bilan o’sha yerdagi bor matnlardan ajralib turadi.
Mil. avv 612-yilda Bobil va Midiya qo’shinlari birlashib Nineviya va Osuriyaning qo’shinlari ustidan yurish qilib g’alaba qilishdi va mil. avv 605-yilda yana bir bor qaqshatqich zarba bilan ossur qo’shinlarini kulini ko’kka sovurdilar. Nineviyadagi jang-jadallardan so’ng kutubxona yong’in ostida qoladi va olimlarning ayrimlari ana shu yong’in kutubxonani vayronaga aylangan bo’lishi mumkin degan fikrni olg’a suradilar. Lekin hech bir tadqiqotchi aniq bir dalilni keltiraolmaydi. Yuqorida aytganimizdek, kutubxona taxtachalarining aksar qismi
17
Britaniyaning Londondagi muzeyida saqlanadi biroq Britaniya muzeyidan tashqari Iroq muzeyida ham kutubxonaning nodir taxtachalari mavjud.18

Britaniya muzeyining to’plamlari bazasida Nineviya kutubxonasi to’plami 30.943 "loytaxtachalar"i butun “Oshshurbanipal matnlari bo’limi” deb ataladi va alohida katalogi mavjud. Hozirgi kunda to’laligicha tiklangan, ta’mirlangan va oldindan o’zi butunligini saqlay olgan hamda siz borib o’z ko’zlaringiz bilan ko’rishingiz mumkin bo’lgan matnlar soni 10.000 tani tashkil qiladi. Shunisi bilan qiziqki, kutubxonadagi hujjatlar faqatgina loy kitoblardangina iborat bo’lib qolmay, u yerda yana teriga yozilgan, papiruslarga yozilgan matnlar juda oz miqdorda bo’lsa ham topilgan va Britaniya muzeyiga juda “og’ir” ahvolda olib kelib “davolanadi”.

Azeka yozuvi19 -loytaxtachaga akkad yozuvida mil. avv 700-yilda yozilgan. Bu taxtacha 1903-yili kashf qilingan bo’lib, 1974-yilga kelib Nadov Na’aman tomonidan “alohida bir bo’limdagi taxtacha” deya e’tirof etilgan. Hozirda Britaniya muzeyida K.6205 + BM 82-3-23,131 son bilan saqlanadi.

Bu taxtachada Yahudiylar shohi Azekahning Sanxariv podshosi Hizyiqoga

qarshi yurishi va Sanxariv podshosining g’alabasi haqida hikoya qilinadi.

Tir Baal bilan Esarhaddon o’rtasidagi shartnomasi20- loytaxtachaga akkad yozuvida mil. avv 675-yilda yozilgan. Bu taxtacha XIX asrda kashf qilingan. Britaniya muzeyida K 3500+K 4444 +K.10235 tartib raqami ostida saqlanadi. Bu taxtachada Oshshurbanipalning otasi Esarhaddonning (mil. avv 681-669-yillarda hukmronlik qilgan) Tir Baal bilan tuzgan shartnomasi haqida yozilgan. Bu matnni 1898-tilda Ugo Vinkler “Qadimgi Yaqin Sharq tadqiqotlari” nomli maqolasida tarjima qilib tushuntirib bergan. Sulh haqidagi matn ikkita sopol taxtachalarda o’z aksini topgan. Esarhaddon Eber Narini fath qiladi, jangdan so’ng Tir Baal bilan muzokara olib boradi, unga ko’ra, Esarhaddon bosib olgan yerlaridan bir necha

aholi punktlarini-Akko, Dor va Biblusni Tirga beradi.

3. Nimrud taxtachasi, Nimrud-hozirgi Mosul shahri, qadimgi Janubiy Nineviya

Johnson, Elmer D. History of Libraries in the Western World. –New Jersy: ”The Scarecrow Press”, 1970. –P. 36 19https://en.wikipedia.org/wiki/AzekahInscription

20https://en.wikipedia.org/wiki/Esarhaddon’sTreatywithBa’alofTyre

18
yaqinida, Dajla bo’yida joylashgan shahar. 21 Bu joy Ossuriyaning mil. avv 879-722-yillarda poytaxti bo’lgan, Nimrud taxtachasini o’ziga to’xtaladigan bo’lsak, loytaxtachaga akkad yozuvida mil. avv 733-yilda bitilgan. Bu taxtacha 1873-yili Jorj Smit tomonidan kashf qilingan. Britaniya muzeyida K.3751 raqami ostida saqlanadi. Yozuv Tig’latpilasar III davrida bitilgan. Uning hukmronlik qilgan davrining ilk 17 yilligi haqida batafsil ma’lumotlar mavjud. 22

Sargon II Prism A23- loytaxtachaga akkad yozuvida mil. avv 710-yilda yozilgan. Bu taxtacha XIX asrda kashf qilingan. Britaniya muzeyida K.1671+K.1668a raqami bilan saqlanadi. Birinchi qismi 1668-yili topilgan, qolgan qismi esa 1903-yili topib tarjima qilingan. Hajmi-6,4x4,4sm dan iborat. Bu loytaxtacha Sargon II ga atalgan va to’laligicha u haqida ma’lumotlar bitilgan.

Ammitsadukning Venus matni24-asl uzunligi 17.14sm bo’lgan lekin vaqtlar bu taxtachaga ham o’z hukmini o’tkazgan va hozirda 6.75sm qolgan. Kengligi ham xuddi shunday-yozilgan paytida 9,2sm, hozirgi holati 3.6smni tashkil qiladi. Qalinligi 2.22sm bo’lgan va ayni paytda 0.87smni tashkil etmoqda. Bu matn Yangi Ossuriya davriga tegishli bo’lib, Kuyunjikdan topilgan, hozirda Britaniya muzeyida K.160 tartib raqami ostida yashamoqda.
Bu matnda ilk astronomik kuzatishlar haqida batafsil ma’lumotlar qoldirilgan.
Gilgamesh dostoni25-mil. avv VII asrda shaxsan Oshurbanipal boshchiligida yozilgan butun dunyoga dong’i ketgan afsonaning matni hisoblanadi. U hozirda Britaniya muzeyida saqlanadi, taxtachalarning bir nechtasi ta’mirlangan, yana bir nechtasi qaytadan yozilgan. Unda afsonaviy Uruk podshohi Gigamish yoki Bilgamishning hayoti, sayohati, qayg’u-g’ami haqida batafsil bayon etilgan.
Yerning yaratilishi26-1849-yili Ostin Genri Layard tomonidan parcha-parcha holida topildi, qayta ta’mirlandi va 1876-yili esa Jorj Smit uni tarjima qildi va butun ommaga e’lon qildi. Bu matn faqatgina ilohiyot haqida bo’lib shumer-

21https://en.wikipedia.org/wiki/Nimrud

22https://en.wikipedia.org/wiki/NimrudTabletK.3751

23https://en.wikipedia.org/wiki/SargonII27sPrismA

24https://en.wikipedia.org/wiki/VenustabletofAmmisaduqa

https://en.wikipedia.org/wiki/EpicofGilgamesh

https://en.wikipedia.org/wiki/Enly
19
akkad yozuvida bitilgan. Bu loytaxtacha ham Britaniya muzeyida saqlanib kelinmoqda.
Britaniya muzeyida so’nggi marta eng ko’p vaqt davomida kataloglashtirilgan topilmalar bobil-akkad-shumer tillarida yozilgan Oshshurbanipalning 3.700 tadan oshiq bo’lgan loytaxtachalardan iborat kutubxonasi hujjatlari bo’ldi. Bu matnlarga olib kelingunga qadar va undan oldin ham, ya’ni kutubxona mavjudligi va ularning asosiy qismi faqatgina loy taxtalardan iborat ekanligini eshitgandan so’ng, nixoyatda ko’p olimlar, tadqiqodchilar qiziqish bildirishdi va uni o’rganish uchun navbat kutib turish darajasiga ham yetdilar. Matnlar ustida izlanishlarni olib borgan bir olim yozilgan matnlarning 13% qadimgi davrdagi shevalarda yozilganligini o’z maqolalarida keltirdi” deb yozadi Britaniya muzeyining ilmiy hodimi Robson o’z maqolasida.27
Matnlarni pishirish ossuriyalik xattotlar va yoki bo’lmasa ustalar tomonidan emas balki Midiyadan olib kelingan xumdonlar va o’sha yerning o’zidan keltirilgan ustalar tomonidan pishirilgan va shumerlik qo’riqchilarga tayyor “mahsulot” topshirilgan.
Layard taxtachalarni topgandan so’ng 1853yilda “Nineviya va Vavilondagi sirlarning ochilishi” nomli maqolasini e’lon qildi. Uning maqolasidan ko’p vaqt o’tmay Klark kutubxona va uning matnlari haqida ocherk yozadi, unda “Kutubxonada juda ham tartibli va tizimli tarzda ish olib borilgan, ya’ni har bir taxtachaga yozilgan ma’lumotlar qaysi sohaga tegishli bo’lsa, o’sha nomdagi tokchaga yillariga qarab terilgan, buni 55-taxtachadagi shumerlik xattotning yozib qoldirgan ushbu xatidan bilishimiz mumkin: “Bas, buyuk olampanoh va pushtipanohimiz Oshshurbanipal janoblarining ushbu kundagi farmonlariga ko’ra, har bir yozilgan kitobimiz, agar u tibbiyotga oid bo’lsa maxsus “Tibbiyot bo’limi” dagi tokchaga, ya’nikim bugundan har bir tokchaga nom berish, masalan, “Tibbiyot bo’limi”, “Fan bo’limi”, “Rivoyat bo’limi” va yana boshqalarini ham aytish mumkin bo’lgan atamalarni janoblari Oshshurbanipaldan chiqdiki, biz qullar

Wiegand, Wayne A. and Donald G. Encyclopedia of Library History. –New York: ”Garland Publishing”, 1994. – P. 1020

bu amrni bir so’z demay bajaramiz va bugundan har bir kitob o’z sohasiga qarab ajratiladi”, demak, o’z-o’zidan anglashiladiki, kutubxona tom ma’noda tartibli saqlangan”.28
1872-yilga kelganda yana bir ossurayashunos olim Jorj Smit jon-u dili bilan matnlarni, ular saqlangan yerlarni o’rganishga bel bog’laydi va ko’plab ma’lumotlarni aniqlaydi, ya’nikim, Oshshurbanipalning kutubxona haqidagi ta’qiqlari va uning o’zi yaratgan kitoblariga munosabatini yozib qoldirgan matnini to’liq tarjima qilishga erishadi, unga ko’ra, “Men kim, Oshshurbanipal, Xudolar nazar solgan hukmdor sifatida aytaman, ushbu kutubxona men uchun jonimdan ham aziz va uni yaratish uchun ko’plab qonlar to’kdim, ko’p ellarning xattotlari, ustalari va jamiki olimlarini yig’ib keltirdim va ularga loytaxtachalarga matnlarni yozishni buyurdim!
Men, kim Oshshurbanipalni Xudolar va ajdodlarim ruhi qo’lladi va men ulkan kutubxona bunyod ettirdim. Bu ishni qilishda men, Oshshurbanipalga Nabu donoligi yordamga keldi.
Men, kim Olampanoh, har bir matnni o’z ko’zim bilan tayyorlanish jarayonini kuzatdim va har bir matnni tayyorlashda alohida bir ishtiyoq bilan zavq-u shavqqa to’ldim va har bir matnni yozayotganda chiroyli va mukammal ishlaydigan xattotlar, ustalarni tayin qildim va eng so’nggida kutubxonani qo’riqlash uchun maxsus askarlardan tayin qildim, ular kechasi ham, kunduzi ham uxlamaydilar va kutubxonaga hech bir kimsani yo’latmaydilar!!!
Xudolar nazari tushgan, ajdodlar ruhi qo’llagan Oshshurbanipal xudolar nomi bilan qasamyod qilaman va la’natlayman, kimda kim Olampanoh ruhsatisiz kutubxonaga kirsa va yoki bu joydan biron loytaxtachani o’g’irlasa, qoyadan pastga tashlab yuboraman, ha buni men, kim Oshshurbanipalning o’zi qilaman, ishonamanki, bu qilmishim uchun Xudolar meni qarg’amaydilar va aksincha, meni alqaydilar”, deya yozilgan sopol taxtachani 1983-yilgi nashr etilgan Menant

Roaf M. Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East. –London: “Penguin Random House”, 2004. – P. 191

21
Joachimning ilmiy maqolasida va yana qo’shimcha qilib, “bu matn 52-53 sonli raqam ostida saqlanmoqda” deyiladi.29
Oshshurbanipalning kutubxonasi qoldiqlari ichidagi tibbiyotga oid matnlar bilan qiziqqan tadqiqotchi Reginald Tompson bo’lib, u ham juda chuqur izlanishlar olib boradi va o’z o’rnida shularni aniqlaydi, tibbiyotga oid sopol kitobchalar 660tani tashkil qilgan, albatta bu faqatgina bizning davrimizga qadar eson-omon yetib kelgan matnlardir. Tompson bu haqidagi maqolasini 1923-yili “Nineviya tibbiyoti sirlari” nomi ostida chop ettiradi.20
o’rgangan matn 1880-yili ro’yxatdan o’tkazilgan bo’lsa, 2014-yilga kelib taxtachalar yana qayta ta’mirga muhtojlik sezadilar va 2014-yilning 27-dekabr
kuni “davolanish kursi”ni tugatib joylariga qaytadilar. 30

Oshshurbanipal saroy kutubxonasi haqidagi izlanishlar hamon davom etmoqda va aytish mumkinki, oxirgi 100 yil ichida tadqiqotchilar bu matnlar ichidan juda ajoyib bo’lgan yangidan yangi ma’lumotlar topaveradilar, sababi kutubxona fondi katta bo’lish bilan birga juda murakkab, qiziqarli va zavqli. Undan ham o’shanday zolim shahanshohning ichki kechinmalari ham aks etgan matnlarni o’rganish kishida o’zgacha ruhiyatni keltirib chiqarishi tabiiy.

Xett podsholigi. Mil. avv II ming yillikda halokatga uchragan Xett davlati to’g’risida tarixiy ma’lumotlar XX asr boshlarigacha deyarli yo’q edi. 1829-yilda J.F. Shampalon tomonidan Ramzes II yozuvlarining o’qilishi va R. Lepsius tomonidan nashr etilishi XIX asrning 40-yillarida “Kadesh yonidagi jang” Misr-Xett tinchlik shartnomasining tuzilishi qudratli Xett davlatining mavjud bo’lganligini aytishga imkon berdi.31 Bu vaqtgacha Kichik Osiyo va shimoliy Suriyada 1876-yilda sirli iyeroglif (xett iyeroglif) yozuvlar va tasvirlar topilgan edi. 1887-yil tadqiqotchilar Tell-Amarna arxividagi diplomatik yozishmalarda Xett podshosining Misr fir’avniga tengligi (uning birodari ) eslatib o’tiladi. Bu kashfiyot Old Osiyoda qadimda yana bir buyuk davlat mavjud bo’lganini ko’rsatdi. 1906-yil nemis olimi, ossurologi Y. G. Vinklyer va turk arxeologi

Frahm. The British Museum’s Ashurbanipal Library. –Oxford: ”Oxford University Press”, 2004. P. 292

Fincke JC. The Babylonian Texts of Nineveh: Report on the British Museum’s Ashurbanipal Library. –Oxford: ”Oxford University Press”,, 2003. –P. 2–3
Kabirov A. Qadimgi shaq tarixi. –T.: ”Tafakkur”, 2016. –B. 20122
Makirdibey32 tomonidan Bo’g’ozqoyada (Turkiya, hozirgi Anqara yaqinida) xettlar poytaxti Xattusi xarobalarida arxeologik qazishmalarga kirishdi. Qazishmalar natijasida Yaqin Sharq tillarida bitilgan o’n minglab taxtachalardan iborat arxiv, jumladan, Xett – Misr tinchlik shartnomasining mixxat variantini ham topadi. Chex tadqiqotchisi B. Grozniyning qadimgi Xett yozuvlarini o’rganishda xizmatlari juda katta. U 1915 – 1917-yillarda chuqur tadqiqotlar olib bordi va xett tili va yozuvini birday o’rgandi, natijada xett tili hind-yevropa tillar oilasiga mansub degan xulosani butun dunyoga aytdi, natijada Xett davlati tarixini o’rganish kuchayib ketdi. Ammo Turkiya olimlari xettlarni turk tili oilasiga mansub deb hisoblaydilar va xettlargacha bo’lgan yodgorliklar “turkey xususiyatga ega “ deb aytadilar.33
Xett yozuvlari asosan, mil. avv XIV asrga mansub bo’lib, mazmunan xett yilnomalari, podsholarning yozishmalari va Xett qonunlar majmuasidan iborat bo’lgan. Unda Xett diplomatiyasi, adabiyoti, Misr fir’avnlari, Ossur va Bobil podsholari bilan yozishmalari, shuningdek, xalqaro va har xil shartnomalar haqida qimmatli ma’lumotlar bor. Xett yozuvlarida xo’jalik va adabiy-diniy matnlar ham saqlanib qolgan.
Xett tili - oʻz yozuviga ega boʻlgan eng qadimgi hind-yevropa tillaridan biri; xatt, palayya, lidiya va boshqa tillar bilan xett – luviy tillari (anatoliya tillari) guruhini tashkil etgan o’lik til hisoblanadi. Xett tilida soʻzlashuvchi aholi qadimgi Anatoliyaning markaziy va shimoliy qismlarida yashaganlar. Xett tili tarixida 3 davr farqlanadi:

Qadimgi davr (mil. avv XVIII – XVI asrlar);

O’rta davr (mil. avv XV asr – XIV asr boshlari);
Yangi davr (mil. avv XIV asr oʻrtalari – XIII asr).
Bizgacha yetib kelgan matnlarning aksariyati Yangi podsholik davriga mansubdir. Xett tilining asosiy grammatik xususiyatlari: feʼl qoʻshimchalari 2 turga, otlar 2 grammatik jins kategoriyasiga bo’lingan. Leksikasida xett, akkad va

Авдиев В. И. Қадимги шарқ тарихи. –Т.: “Ўрта ва Олий мактаб давлaт нашриёти”, 1964. –Б. 560

Kabirov A. Qadimgi sharq tarixi. –T.: “Tafakkur”, 2016. –B. 201

23
xurrit tillaridan oʻzlashgan soʻzlar, asosan terminlar koʻp boʻlgan. Xett tili yozuvi
– mixxat boʻlib, u shimoliy Suriyadan, ehtimol, qadimgi akkad mixxatidan
oʻzlashtirib olingan. Yozma yodgorliklari asosan, 1906–1907 yillardagi arxeologik qazishmalar chogʻida Xattusadagi (Turkiya, hozirgi Boʻgʻozqoya) podsholik arxividan topilgan.34
Grozniyning tadqiqotidan keyin olim A. Getse ham Xett podsholigi o’rganishga kirishdi hamda 1933-yil Xett davlati tarixini umumiy ocherkini yaratdi. Bundan tashqari, A. Getse 1933-yilda Kichik Osiyo tarixi umumiy ocherkini ham chop ettirdi. Muallif Xett davlati harbiy va sulola tarixiga asosiy e’tiborini qaratdi. U Xett jamiyatining bir qancha ijtimoiy-siyosiy muassasalari o’xshashligiga (yer-mulk, majburiyatli yer egaligi) asoslanib xettlarning ijtimoiy tizimini feodal tuzum deb ta’rifladi. Lingvist va arxeologlar xett madaniyati asoslarini yaratishda protoxettlarni, xurrit qabilalarini o’rnini ko’rsatadigan dalillarni topdilar.
Xett podsholigini ko’plab olimlar sinchkovlik bilan uzoq vaqtlar o’rganishdi va quyidagilarni aniqlashdi: Xett podsholigi–Kichik Osiyodagi qadimgi davlat (mil. avv XVIII – XIII-asr boshlari). Tarkibiga xettlar, xattlar va boshqa etnik guruhlar kirgan. Xettlar podshosi Anitta davri (taxminan XVIII asr)da Anatoliyaning baʼzi viloyatlari birlasha boshlagan. U Nesa, Xattusa shaharlarini bosib olgan. Kussar shahrini poytaxt qilgan. Anitta vafotidan keyin mil. avv XVII asr oxirida boshqa xett urug’i hokimiyat tepasiga keladi. Xett davlatining asoschilarining birlashtiruvchi siyosatini istilochi va islohotchi podsho Labarna (yoki Tabarna) ( mil. avv 1675-1650 yillar atrofida boshqargan) tugallaydi. U istilochilik yurishlarini davom ettirib Tavr tog’ tizmasining shimoliy qismini egallaydi va shimoliy Qora dengizga chiqadi. Xett davlati chegaralarini “Dengizdan-dengizgacha” kengaytiradi. Uning ichki va tashqi siyosati kuchli ta’sirlangan va tan bergan, keyingi vorislari Labarna va uning rafiqasi Tavannanna nomlarini o’zlariga unvon sifatida qabul qiladilar.

https://uz.wikipedia.org/wiki/Xett_tili

24
Qadimgi xett sulolasining asoschisi–Labarna (XVII asr boshlari) Xett podsholigi hududini kengaytirgan. Labarna mavjud xett an’analariga zid ravishda o’g’li Xattusilisni o’z vorisi deb e’lon qiladi. Xattusilis I (mil. avv. 1650-1625 yillar atrofida) poytaxtni xettlarning sobiq bosh markazi Xattusiga ko’chiradi. (Shu voqeadan keyin davlat rasmiy ravishda “Xatti” zamonaviy fanda “Xett” deb atala boshlandi). Labarnaning vorisi Xattusilis I davri (XVII asr oʻrtalari)da Kichik Osiyoning shimolidagi Salpa shahri va Kichik Osiyoning bir qancha janubi-sharqiy viloyatlari batamom bosib olingan. U poytaxtni Xattusaga koʻchirgan. Xattusilis I (XVII asr oxiri) vorisi Mursilis I (mil. avv. 1625-1590 yillar atrofida) davrida Xett podsholigida markazlashuv kuchayadi. U Mesopotamiyadan Finikiyaga boradigan yo’ldagi asosiy savdo markazi bo’lgan Shimoliy Suriyadagi Xalpa shahrini bosib oladi. Mursilis I mil. avv. 1595-yilda uzoq Bobilga yurish qilib Xammurapi sulolasini tugatdi. Ammo mamlakat ichida keskin vaziyat vujudga keladi. Saroy fitnachilari podsho hokimiyatini kuchayishini istamay taxt vorisligiga ko’pgina da’vogarlar bo’lishiga imkoniyat beradigan an’analarni saqlab qolishga urinadilar. Oqibatda Mursilis I saroy fitnasi qurboni bo’ladi. Xett hukmron tabaqalari ichida o’zaro kelishmovchiliklar boshlanadi. Mil. avv XIV – XII asrlarlarda Xett podsholari Shimoliy Suriya va Shimoliy Mesopotamiyada yashaydigan xurriy qabilalardan boʻlgan. Podsho Suppiluliumas I (XIV asr boshlari) uzoq davom etgan urushlardan keyin Mitanni (Shimoliy Mesopotamiyadagi qadimgi davlat)ni bosib olgan. Ugarit (Shimoliy Finikiyadagi qadimgi shahar-davlat)ni oʻz vassaliga aylantirgan. Mursilis II hukmronligi (XIV asr oxiri)dan boshlab Xett podsholigi bilan Misr oʻrtasida Suriya uchun kurash ketgan. XIII asr oxiri – XII asr boshlarida Xett podsholigi oʻzaro urushlar, qaram viloyatlar va ittifoqdosh podsholiklarning ajralib ketishi tufayli inqirozga uchragan. Shunday bir vaziyatda taxtga Telepin (XVI asr oxiri) keldi. U qadimgi Xett podsholigining oxirgi yirik podshosi boʻldi. O’zaro kelishmovchiliklarga Telepin I (mil. avv. 1530-1500 yillar atrofida) chek qo’yadi. Uning davrida faqat podshoning o’g’li taxtga chiqish huquqiga ega bo’ldi; agar podshoning o’g’illari bo’lmasa uning singlisining o’g’li va eng so’ngida podshoning kuyovlari taxtga davogar bo’lish qoidasi o’rnatildi. Taxt vorisligining
25
bunday tartibi qat’iy bo’lib, zodagonlar kengashi “pankus”ning taxt vorisligi masalasidagi rolini tugatdi. Ammo qolgan masalalarda “pankus” o’z huquqini saqlab qoldi. ”Pankus”ning yuqori pog’onasi bo’lgan “tuliya” hal qiluvchi rol o’ynadi. Tuliyaning ruxsatisiz podsho uning biror-bir a’zosi bo’lgan zodagonni qatl qila olmas edi. Agarda tuliyaning ruxsati bilan uning biror a’zosiga podsho tomonidan o’lim jazosi berilgan taqdirda ham podsho aybdorning oilasini ta’qib ostiga olish va mol-mulkini musodara qilish huquqidan mahrum edi. Qadimgi Xett davlatida urug’-jamoa qoldiqlari hali kuchli bo’lgan. Xett podsholari o’z hokimiyatlarini xalq kengashlariga tayanib amalga oshirganlar. Qurol ko’tarishga qobiliyatli bo’lgan barcha erkaklar podsho chiqaradigan “pankus” deb ataladigan yig’ilishga muntazam ishtirok etganlar. Zodagonlar davlat boshqaruvda faol qatnashib, o’zlarini kuchli tayanchi bo’lgan zodagonlar kengashi (Tuliya) orqali xalq yig’iniga boshchilik qilganlar. Zodagonlardan tashqari davlat boshqaruvida podsho oilasi: aka-ukalari va boshqa qarindoshlari muhim rol o’ynaganlar. 35 Tadqiqotchilar bu davrni (mil. avv XVIIII asr va mil. avv XVI asrlar oralig’i) qadimgi Xett podsholigi davri deb hisobladilar. Telepin va uning o’g’li hukmronligidan so’ng, Xett davlatining tushkunlik davri boshlanadi. Bu davr o’rta Xett podsholigi davri (mil. avv XV asr ) deb nom oldi. Bu davrda Xett podsholigining ahvoli yana og’irlashadi. Bir asr davomida Xett davlati va jamiyati tushkunlikni boshidan kechiradi.

Mil. avv XIV asr boshlarida Old Osiyoda Misr, kassitlar Bobili va Mitanni davlatlari zaiflashib, xalqaro munosabatlarda Xett davlatining kuchayishi uchun qulay shart-sharoit tug’iladi. Mil. avv. 1450-yillar atrofida kelib chiqishi xurrit bo’lgan omadli amaldor taxtni egallab yangi xett sulolasiga asos soladi. Yangi sulola podsholari qadimgi xett buyuk davlatchiligi g’oyalarini qaytarishga da’vo qilib, harbiy-byurokratik monarxiyani tashkil qildilar. Podsho ilohiylashtirilgan mutlaq hukmdorga aylandi va o’ziga voris tayinladi (Bu voris alohida “Tuxkante” lavozimiga aylanib, bu vazifadagi kishini zarur bo’lganda almashtirish mumkin edi). Endilikda saroy to’ntarishlari isyonga aylanib ketmadi. Shu vaqtdan boshlabpodsho alohida samoviy ilohiylik egasi hisoblanib, “Quyoshim” deb ulug’lanadigan bo’ldi.

Xett podsholari ichida eng taniqli diplomat, uzoqni ko’ra oladigan siyosatchi, mohir sarkarda Suppilium I (mil. avv. 1380-1335-yillar atrofida) davlatni harbiy qudratini oshiradi. U yengil, tez yuradigan jang aravalari bilan qo’shinni ta’minlaydi. Xett shaharlari, ayniqsa, poytaxt Xattusaning mudofaa inshootlari mustahkamlanadi. Suppilium I Sharqiy O’rtayer dengizi qirg’og’i mayda davlatchalarini va Mitanni davlatini o’ziga bo’ysundiradi. Mitanniga tegishli Suriya viloyatlarini va shaharlarini bosib oladi. Suppilium I o’z kuyovini Mitanni taxtiga o’tkazadi. U Suriyada markazi Karxamish va Xalpa bo’lgan xettlarga qaram davlatlarga asos solib, bu davlatlarni hukmdori qilib o’z o’g’illarini tayinladi. Bobil va Axey (miken Yunonistoni) davlatlari Suppilium bilan do’stlik aloqalarini o’rnatishga majbur bo’ldilar.
Uning vorisi Mursili II (mil. avv. 1335-1305 yillar atrofida) otasining davlatini to’la hajmda saqlab qoldi, biroq qaram hududlardagi isyonlar, qo’zg’olonlar va boshqa qudratli davlatlarni mamlakat hududiga tazyiqiga qarshi to’xtovsiz urushlar olib borishga majbur bo’ldi. Mursilis II Kichik Osiyodagi janubiy Frigiya va Lidiya, Milavan (Milet) hokimlarini bo’ysundiradi. U an’anaviy raqib Arsava podsholigiga (Kichik Osiyo) qarshi g’olibona yurish qilib Egey dengizi qirg’og’igacha chiqadi. Ammo Mursilis II podsholigining so’nggi yillarida Misr XIX sulola davrida yanada kuchayadi va Sharqiy O’rtayer dengizi qirg’ogi uchun Xett davlati bilan yana raqobat boshlaydi. Mil. avv 1286 yilda Kadesh shahri yonida har ikki tomon uchun hal qiluvchi janglardan biri bo’lib o’tadi. Jangda Misr qo’shinlari yengiladi. Shunga qaramasdan Misr fir’avni, iste’dodli sarkarda Ramzes II yana urushga tayyorlanib, xettlarni Falastin, Finikiya va Suriyani katta qismidan siqib chiqaradi. Oxir- oqibatda, Misr va Xett davlati mil.
avv. 1280-yilda tinchlik shartnomasini imzolaydilar. Shartnoma bo’yicha Suriyaning bir qismi, Shimoliy Finikiya Xett davlati ta’siri ostida qoladi. Har ikki davlat o’rtasida savdo aloqalari kuchayadi.
27
Endilikda Xattusilis III kuchayib borayotgan Ossuriyaning harbiy tazyiqiga qarshi Bobil bilan ittifoq bo’lishga harakat qiladi va ammo Ossuriyani Yuqori Mesopotamiyadan siqib chiqara olmadi. Xett davlati kuchli qo’shinga ega bo’lgan Ossuriya tazyiqini qiyinchilik bilan qaytaradi.

So’nggi Xett podsholari Tutxaliya IV va uning ikki o’g’li davrida axeylar, Bolqondan kelgan frigiyaliklarni Kichik Osiyoni g’arbida hujumini zo’rg’a qaytaradilar. Axeylar tor-mor qilinganidan keyin Kichik Osiyo g’arbidagi Ilion shahri bosib olinadi. So’nggi xett podshosi Suppilium II Kipr orolini yana qayta bosib oladi. Mil. avv XII asr oxirida Egey dengizi qirg’oqlari va orollarining etnik jihatdan olaquroq “dengiz xalqlari” Xett davlatini tor-mor qiladilar (mil. avv. 1190-yillar). Shunday qilib, yangi Xett davlati tarix sahnasidan abadiy tushib ketdi. Markazlari Karxamesh va Melida bo’lgan so’nggi Xett podsholiklari qoldiqlari Mil. avv VIII asr oxirlarida Ossuriya tomonidan tugatiladi.366

Xurritlar, xurriylar – til jihatidan urartlarga qardosh boʻlgan qadimgi qabilalar. Mil. avv III ming yillikdan Shimoliy Mesopotamiya va Dajla daryosining soʻl irmoqlari havzasida, mil. avv II ming yillikdan esa Frot daryosining yuqori va oʻrta havzasida, Suriya, Tavr togʻlari, qisman Falastinda va boshqa yerlarda yashaganlar. Xurritlarning eng koʻp tarqalgan markazi Kavkazorti boʻlgan degan taxminlar mavjud. Suriya va Mesopotamiyada xurritlar somiylar bilan aralash yashashgan. Mil. avv XVI-XIII asrlarda xurritlar Shimoliy Mesopotamiyada Mitanni davlatini barpo etib, Xett podsholigita kuchli taʼsir koʻrsatganlar. Mil. avv II–I ming yillik boshidagi ossuriy manbalarida xurritlar subareylar deb qayd etilgan. Mil. avv I ming yillikda xurritlar Armaniston togʻlari atrofida tarqoq holda yashashganlar. Xurritlar mixxat yozuvidan foydalanishgan.37
Xett podsholigi madaniyati. Xett jamiyati o’z madaniy taraqqiyotida Misr va Mesopotamiyaning yuksak madaniyatlari ta’siri yaqqol seziladi. Qadimgi xettlar o’zlariga mos madaniyat yaratganlar. Xett madaniyatida ayniqsa, xurritlarning ta’siri kuchli bo’lgan. Qadimgi Xett madaniyati B. Lansberger, Y. Levi kabi nemis
https://uz.wikipedia.org/wiki/Xettpodsholgi
https://uz.wikipedia.org/wiki/Xurritlar

28
olimlari, P. Garellidek fransuz, N. B. Yankovskiy, B. A. Turayev va V. V. Struve kabi rus olimlarining diqqat-e’tiborini o’ziga tortgan. 38

Xettlarda astronomiya, matematika, geometriya, tarix, agronomiya, veterinariya, tabobat va boshqa fanlar o’z davrida ancha rivoj topgan edi. Qadimgi xettlarda haykaltaroshlik, toshtaroshlik, qabartma rassomchilik va qoyatoshlarga rasm ishlash ham rivoj topgan edi. Ular asosan, xudolar, podsholar, jangchilar, har xil hayvonlar, ot, jangovar arava va boshqa narsalarning haykallari, rasmlarini mohirlik bilan ishlaganlar.
Xett dini o’ziga xos belgilarga ega edi. Xettlarning ming ma’bud va ma’budalari to’g’risida manbalarda eslatishlar mavjud. Amalda esa, cheklangan miqdorda ilohlarga sig’inilgan. Poytaxt Xattusining oliy homiysi chaqmoq xudosi edi. U bilan birga xurritlarning chaqmoq xudosi Tesubga ham sig’ingan. Xattusada Quyosh, hosildorlik xudosi Telepinga va mahalliy hosil xudosi Sandanga e’tiqod qilingan. Podsho Quyoshga o’xshatilib ilohiylashtirilgan. Shu sababli xettlar o’z podsholarini “Quyoshim” deb sig’inganlar.
Xett yozma asarlaridan bizgacha yetib kelgan podsholarning “tarjimai hollari” juda qiziqarli va batafsil bayon qilingan. Ularda yorqin obrazlar, chuqur kechinmalar va o’ziga xos axloqiy qarashlar seziladi. Xett yilnomalarida mamlakat tarixini uch davrga bo’lishga urinish yaqqol ko’zga tashlanadi. Xett arxivlarida boshqa mamlakatlar, masalan, Akkad tarixi to’g’risida ma’lumotlar ham mavjud.
Xett podsholigining boshqa xalqlar bilan yaqin aloqasi mavjudligidan dalolat beradigan yana bir madaniy yutuq uch tilli shumer – bobil-xett lug’atlarining tuzilishidir.

Bizgacha Xett podshosi bosh otboqari Kikulli ismli kishi tuzgan yilqichilik to’g’risidagi ajoyib qo’llanma yetib kelgan.

Xett haykal va rel’yeflari vazmin va ulug’vorligi bilan ajralib turadi. Mamlakatda ayniqsa, mudofaa inshootlari qal’a devorlari qurish yuqori darajada bo’lgan. Xett madaniyati ko’p asrlik shimoliy Mesopotamiyada va unga yaqin2

29
boshqa hududlarda yashagan qabila va xalqlarning madaniyatini o’zida aks ettirgan va boshqa madaniyatlarga ham o’z ta’sirini o’tkazgan. Xettlarning madaniy merosi Xett davlati halokatidan keyingi asrlarda ham boshqa qo’shni mamlakatlar madaniyatiga ijobiy ta’sir o’tkazadi.39

Xett madaniyatiga oid yozuvlar topib tarjima qilinganda, ular orasida quyidagi matnni ham topadilar: “Ulug’ podsho Tabarna o’z shahri Kissirda kasal bo’lib qoladi. O’g’li Mursilini podsholikka chaqirib, amaldorlariga endi men o’g’limni sizlarning ustingizdan “tabarna”-podsho qildim”, deb yozilgan edi. 40 Xett podsholigida ham kutubxonalar mavjud bo’lib, ulardan biri Qadimgi Xett podsholigining poytaxti bo’lgan Xattusada joylashgan bo’lib, u Xattusa saroy kutubxonasi edi.
Xattusa hozirgi Turkiyadagi Bo’g’ozqoyada joylashgan manzilgoh hisoblanadi, bu yer Onado’luga yaqin hamda yonida Qizilmirik daryosi mavjud. Xattusa bronza asriga taalluqli manzilgoh hisoblanadi. 1986-yilda Xattusa YUNESKOning jahon merosi ro’yxatiga kiritildi.
Xett podsholigining ko’rkam poytaxti Xattusa bo’lgan Xattusaning tevarak-atrofi nixoyatda chiroyli, bepoyon yaylovlar, kichikroq o’rmonlar, (qadim zamonlarda juda ham keng bo’lgan, insonlar ta’siri ostida kichrayib ketgan) tepalikar bor bo’lgan go’zal bir maskan edi. O’rmonlar aholi uchun xazinaning o’zi edi, u yerdan ham foydalanar, ham yog’ochini bir qismini sotardilar. Yana bu yerda Yazalikaya qoyasi va Olochohoyuk shaharchasi kabi aholi yashaydigan manzilgohlar bo’lgan, bu yerlarda ham odamlar yashaganlar. Qizilmirik daryosida esa kemalar qatnovi asosiy transport vositasi bo’lgan.
Mil. avv 2000-yilda mahalliy xattian odamlari shu yerda kichkinagina bir manzilgoh qurib daryo bo’yida yashay boshlaydilar. Lekin olimlar haqiqiy aholi manzilgohi sifatida mil. avv VI asrdan deb hisoblaydilar. Mil. avv XIX – XVIII asrlarda ossuriyalik savdogarlar Xattusaning tabiati, holatini o’rganib chiqib Kanesh (Nasoiy) (zamonaviy nomi Kultepa) degan joyida savdo markazlaridan

Авдиев В. И. Қадимги шарқ тарихи. –T.: “Ўрта ва Олий мактаб давлaт нашриёти”, 1964. –Б. 580

Kabirov A. Qadimgi sharq tarixi. –T.: “Tafakkur”, 2016. –B. 210

30
birini tashkil qiladilar. Savdo albatta, savodxonlikni talab qiladi va bu yerda o’z-o’zidan savodlilar ko’paya boradi. Mixxat yozuvi keng tarqaldi. Qazish ishlari natijasida mil. avv 1700-yili Xattusa yong’in ichida qolgani ma’lum bo’ldi. Shahar yoqilishiga sababchi Anatta edi. U o’z hokimiyatini o’rnatish maqsadida Xattusaga hujum qiladi va yong’indan so’ng o’z ixtiyoriga olib, Xett podsholigining poytaxti etib belgilaydi hamda ulkan qurilish ishlarini olib boradi. Bunga dalil sifatida Xattusa saroy kutubxonasidan topilgan ushbu bitikni keltiramiz: “Men, kim Attila savdo markazi Xattusaga hujum qildim va barbod qildim, oxir-oqibat, yana tikladim va poytaxt unvonini berdim”.

Xattusaning kashf etilishi 2 yil – 1893-1894-yillarda amalga oshirildi. Boshida sinov tariqsida bitta handaq ochilib o’rganildi. Shu bilan 1906-yilga qadar hech kim bu yerlarga kelmadi va nihoyat, 1906-yili Germaniya sharq madaniyati nomli ekspeditsiya ikki marta, 1913 – 1931-yillar va 1940 – 1951-yillar oralig’ida qazish ishlarini olib bordi. 1906-yilda Ugo Vinkler va Teodor Makridiy Bey arxeologik izlanishlar olib borgan bo’lsa, 1911 – 1913-yillarda olim Kurt Bittel, 1940 – 1951-yillarda esa Butrus Neve bu yerda ilmiy izlanishlarini olib bordilar va

1963-yildan boshlab toki 1978 – 1994-yillarda Xattusa kutubxonasidan topilgan manbalarni bo’lim boshlig’i sifatida o’z faoliyatini davom ettirdi.

Xattusa saroy kutubxonasi Gemaniya tadqiqotchilari tomonidan topilgan paytda kitoblar sopol taxtachalar deyarli zarar ko’rmaganiga va nihoyatda yaxshi saqlanganiga guvoh bo’lishadi. Kutubxonadagi hujjatlar mum solingan savatlarda saqlangan bo’lib, ular orasida ibodat marosimlari qo’shiqlari, o’zga yurtlar bilan olib borilgan sulh, bitm, kelishuvlar, mil. avv 1258-yili Kadesh jangidan so’ng Xett va Misr fir’avni Ramzes II bilan bo’lgan muzokaralar to’liqligicha bizning davrimizga qadar yetib kelgan. Yana taxtacha oxirida yili ham bitilgani tahsinga sazovor, ya’ni matn 1259-yilda yozilgan edi. Undan tashqari, Xett podsholarining har biri haqida batafsil ma’lumotlar, ilmiy kitoblar, diniy ta’limotlar, xo’jalik hayoti, yerga urug’larni qachon qanday ekilishi, qachon yig’ib olinishi, ularning

xususiyatlar, shu bilan birga, “Ullikumin haqida qo’shiq” va “Telepin haqida afsona” kabi xett adabiyoti namunalari, ”Suppilulium I solnomasi”, “Mursili II

31
solnomasi” va “Xattusili III tarjimayi holi” kabi tarixiy asarlar, yangi podsholik davrida esa mesopotamiyaliklarning “Gilgamish haqidagi doston”i, Gesiodning “Teogoniya” kabi asarlari xett tiliga tarjima qilingan va Xattusa saroy kutubxonasida saqlangan,41 biroq bu kutubxonadan faqatgina zodagonlar, maxsus ruhsatnomasi bo’lganlargina foydalana olishgan. Kutubxona saroyning o’zida joylashgan, doimiy kitoblar bilan to’ldirib borilgan, yoziladigan loy ham juda ehtiyotlik bilan tanlangan, maxsus xumdonlarda pishirish uchun maxsus kulollar, mutaxassislar yollangan, bu qadar kutubxonalarga e’tiborli bo’lishning albatta, o’z sababi bor, ya’ni qadimgi dunyoda qaysiki, shahar, podsholik, qirollikni o’z kutubxonasi bo’lsa, unda hashamati, u yerdagi kitoblarning ko’pligi, xattotlar mahorati alohida rol o’ynagan, ana shu shaharning mavqei shu qadar baland bo’lgan, ya’ni kutubxonalar shahar-davlatlarning marvaridi bo’lgan.

Xattusa kutubxonasida ham 30.000 sopol taxtachalardagi kitoblar qazib olindi va Istanbul hamda Anqara muzeylariga alohida bir bo’lim sifatida topshirildi. 42

Yuqoridagi ikkita antik davr kutubxonalari – Oshshurbanipal va Xattusa saroy kutubxonalarini o’rganish davomida ulardagi umumiy bir jihat borligini, ya’ni hujjatlari saroyda tashkil qilingani, shu bilan birga matnlar, asosan, sopol taxtachalarga yozilganini kuzatdik va bu tom ma’noda ulardagi umumiy jihat borligini bildiradi. Kutubxonarlani o’rganish jarayonida, nafaqat yozma manbalar tilini balki, xalq qiziqishlarini, saroyning o’ziga xos an’analarini, qurilish ashyosidan tortib, inshootni qurilish loyihasini, qo’yingki, jamiiyki ma’lumotlardan boxabar bo’lish imkonini berishini ko’rdik, xususan, Oshshurbanipal faqatgina qonxo’r shoh bo’lmay, balki, o’z kutubxonasi uchun bor budini berishi, uning butun boyligi ana shu taxtachadagi matnlar ekanligini, kutubxona faoliyatiga kelganda hamma ishini bir chetga surib yosh bolalarcha matn yozish jarayonlarini o’zi kuzatganligini “52 – 53-raqam ostida saqlanayotgan matn”ning 1992-yildagi tarjimasidan ham bilib oldik.
32
Xattusa saroy kutubxonasidagi hujjatlarning bus-butun saqlangani ham mo’jizaning o’zi deb olimlar qayd etib o’tgani bejiz emas, axir ana shu matnlar orqali biz necha zamonlar yo’qlik qa’riga singgan buyuk sulola haqida to’liq ma’lumotga ega bo’ldik, ammo shu o’rinda bir narsani ham ta’kidlab o’tish lozim, bu podshohlik haqida qanchalik ko’p ma’lumot bo’lmasin, nechundir uni o’rganuvchilar soni u qadar ko’p emas. Shunday bo’lishiga qaramasdan aynan shu yerda joylashgan kutubxonaning topilishi va uni o’rganilishi natijasida misli ko’rilmagan darajada ulkan yangilikni kashf etilishiga olib keldi va o’z o’rnida aytish kerak, aynan shu yerda kutubxona, yozma manbalarning o’rni beqiyosligini yana biri bora o’z isbotini topgan.

1.2. Misr hududidagi ilk kutubxonalar – Tell-el Amarna va Aleksandriya kutubxonalari faoliyati va inqirozi sabablari

Qadimgi Misr deb Nil daryosining birinchi ostonasidan boshlab keng Nil deltasini hosil qilgan tor Nil vodiysiga (kengligi 1kmdan 20km. gacha) aytiladi. Tor Nil vodiysi Yuqori Misr, deltaning quyi qismidagi viloyat Quyi Misr deb atalgan. (“Yegipet” nomi yunoncha, Misr poytaxti Memfis misrcha “Xetkau-Ptax” yoki Xikupta “Xudo Ptaxning ruhi qal’asi” ma’nosini bildiradigan so’zdan kelib chiqqan). Misrliklar o’z mamlakatlarini Nil vodiysining haydalgan qora tuproqli yeriga qarab Kemet-“qora yer” deb ataganlar.43
Misr Afrika qit’asining shimoliy-sharqiy qismida joylashgan, Suvaysh bo’yni orqali Misr Old Osiyoning madaniy markazlari bilan bog’langan. Misr Nil daryosi orqali Tropik Afrika va O’rtayer dengiziga tutashgan.
Gerodot “Misr-Nilning sovg’asi”-deya ta’riflaydi.44 Chunki Nil daryosi Misr iqtisodiy hayotida yetakchi o’rin tutgan. Nilda har yili 19-iyunda toshqin ko’tarilgan. Bu toshqin sentabr o’rtalarigacha davom etgan. Noyabrda daryo o’z o’zaniga tushgan.
Tell-el Amarna kutubxonasi. Eng boy arxivlardan biri Ahetaton shahri (El-Amarna)ni qazishda topilgan bo’lib, bu arxivda 350 hujjat mavjud.68
Amarna yozuvi mil. avv XIV asrda Yaqin Sharq va Qadimgi Misr hukmdorlari o’rtasidagi yozishmalari bilan to’ldirilgan bir kutubxona edi.69 El-Amarna kutubxonasi Nil daryosidan 190 chaqirim (304km) uzoqlikda sharqiy qismida joylashgan. Amarna kutubxonasi Misr poytaxti Ahetatonda, taxminan, 15 yil davomida qurilgan. Ilk marta bu taxtachalarni 1887-yili bir dehqon yigit (ayrim manbalarda dehqon ayol ham deyiladi) topib oladi (biroq uning topgani kashfiyot hisoblanmaydi va deyarli hech yerda u haqida gapirilmaydi). Shu yilning o’zidan bu yerda tadqiqotlar boshlandi va 1189-92, 1912-14, 1921-22, 1926-36-yillar oralig’ida qattiq o’rganildi va 355ta xat topildi. Bittagina Xet podshosi bilan tuzilgan sulh shatnomasi yozuvi akkad tilida bitilgan, “EA 32”, qolganlari amarna yozuvida muhrlangan. “EA 9” taxtachada Tutanxamon III ni poytaxtdan ketayotgani bitilgan.70
Bu kutubxona fir’avn Ahenaton buyrug’iga Ahehaton shahrida (hozirda Misrning el-Amarna shahri deb yuritiladi) binoan tashkil etilgan.71 Aslida bu

Murray S. A. The library: An illustrated history. –New York: “Skyhorse Publishing”, 2009. –P. 16

Pollard, Justin, and Reid, Howard. The Rise and Fall of Alexandria. –New York: ”University of Cambridge
Press”, 2001. –P. 115

David. Amarna. –London: “Archaeology”, 1998. –P. 125

Aldred, Cyril. Akhenaten: King of Egypt. –London: “Thames and Hudson”, 1988. –P. 47

44
kutubxona diplomatik aloqalarni tuzib chiqish uchun tuzilgan, dastlab Mesopotamiya, Suriyadagi diplomatik aloqalardan namuna oladilar, u yerning diplomatlarini keltirib ish o’rganadilar. Keyinchalik o’zlarining diplomatik mexanizmlarni ishlab chiqadilar.

Davlatlar o’rtasidagi aloqaning oddiy shakli allaqachon mavjud bo’lsa-da, biroq birinchi marta Buyuk davlatlar (Bobil, Xett, Misr, Mitanni, Ossuriya) o’rtasida tenglik shartlarini shakllantirish, Yaqin Sharq bo’ylab munosabatlarni kengaytirish “Amarna diplomatik tizimi”dagi yo’l-yo’riqlar asosida bo’ldi. “Amarna tizimi” qadimgi dunyoda 2 asr davomida amal qilindi. Unda shohlarga nisbatan kuch-qudrat, imtiyoz, mas’uliyat haqida tushunchalar bor edi.72
Loytaxtachalardagi yozuvlar aksarisi Misrning XVIII sulolasi hukmdorlari Amenxotep III, Ahenaton Smenhar, Tutanhamon davriga oid.73 Taxtachalarga mixxat yozuvida yozilgan bo’lib, Amenxotep III va Ahenaton (Amenxotep IV) hukmronligi davrida Qadimgi Misr fir’avni va shohlari, vassallari o’rtasidagi yozishmalar kutubxonadagi asosiy manbaalar hisoblanadi, bir so’z bilan aytganda, asosan, Amarna kutubxonasi diplomatik yozishmalar uchun bunyod qilingan. Undan tashqari, Qadimgi Misr xudolari haqidagi hujjatlar ham mavjud.74
Koen va Vestbruklar Amarna taxtachalarini birinchi marta diplomatik tizimda ekanligini o’rganganlar va hozirgi davlatlar, ularning rahbarlari ham bu tizimdan o’z ish faoliyatlari davomida o’rganishlari kerak degan xulosaga kelganlar.7575
1907-yili J. A. Kunudtzon el-Amarna yozuvi xronologik va geografik tomonidan o’rganishga kirishdi. Tadqiqotchilar 382 ta taxtacha qazib olgan bo’lsa-da, 24 tasi juda yaroqsiz holatga bo’lganligi uchun olimlar 358 tasini hisobga oladilar va 24 tani “EA 80-82” shifri bilan saqlaydilar.76 1970-yili Anson F. Rainey ham el-Amarna yozuvlarini o’rgandi.77
Yozishmalarni Jan Nougayrol 2 guruhga ajratdi:

Sulh, sovg’a-salomlar haqidagi yozishmalar;

So’rovnomalar, iltimosnomalar, talabnomalar, buyruqlar.78
Kitobchalarni boshqa bir tadqiqotchi ham ikki guruhga bo’linadi:
Fir’avn va Bobil, Ossuriya, Mitanni, Alashiya (Kipr), Arzava, Xet podshlari o’rtasidagi yozishmalar;
Misr va vassal davlatlariga yuborgan talablari, kichik ixtilof, qo’zg’olonlar va vassal davlatlarning (Suriya, Falastin) Misrdan yordam so’rab (asosan, pul,
qo’shin) yuborgan maktublari, shuningdek, shikoyat, iltimosnomalardan iborat bo’lim.79

Hozirga qadar juda ham ko’plab izlanish, tadqiqotlar olib borib Amarna sirlari ochilgan lekin 32 ta taxtachdagi yozuv hozirgacha tahlil qilib o’rganilmagan, bular, Xudolar afsonalari va dostonlari haqidagi “EA 356-39”, “EA 348, 350, 379”, leksik matnlar “EA 351-54, 373”, turli mavzular “EA 374”, Bobil estaliklari “EA 368”larni keltirish mumkin.80

Xalqaro yozishmalar. Xalqaro yozishmalardagi mixxat taxtachlarda, asosan, bir-biri bilan almashgan shaharlari, tuzilish jarayonlari haqida edi.

Mustaqil podshohliklar: Arzava “EA 31-32” va Alashiya “EA 33-40”lar

bilan tuzilgan shatnomalar. Unda Arzava Onado’lu janubiy sohilida joylashganligi haqida ma’lumot bor. Yana Misr bilan tuzilgan ittifoq diplomatik nikoh orqali bo’lganligi yozilgan. Alashiyadan (Kipr) esa mis manbai bo’lganli uchun mis keltirish sulhi bitilgan yozuv mavjud.
Buyuklar vakolatlari: Ular saltanatlarini teng va o’zlarini ham mavqelarini teng deb e’tirof etardilar, “biz qardoshmiz” deyardilar biroq ularning ichida baribir