Qizil va qora indd

XIII

Nafis paypoq

Roman, bu – katta yo‘lda qo‘-

lingda tutib borayotgan ko‘zgu ning 

o‘zi.

Sen Real.

Verjidagi ko‘hna cherkovning xushmanzara xarobalariga yana 

ko‘zi tushar ekan, Jyulen o‘tgan kunidan beri de Renal xonimni biron 

marta ham eslamaganini o‘ylab qoldi. «Bu yerdan jo‘nab ketayotgan 

kunim bu ayol menga oramizda qanday masofa borligini eslatib 

qo‘ydi, u men bilan go‘yo oddiy qishloqi bolakay bilan gaplashgandek 

gaplashdi. Ha, albatta, u bir kun avval qo‘lidan ushlashimga ijozat 

etganidan afsuslanayotganini ko‘reatib qo‘ymoqchi bo‘ldi. Lekin 

qo‘liyam juda go‘zal-da o‘zi. Ajoyib! Keyin bu ayolning nigohlarini 

aytmaysizmi, naqadar olijanob ko‘zlar-a».

Fuke bilan birgalikda olib boriladigan pudrat ishlari tufayli picha 

mablag‘ jamg‘arish imkoniyati Jyulen xayolini biroz olib qochdi. Yigit 

o‘zining atrofdagilar ko‘z o‘ngida naqadar qashshoq va arzimas odam 

bo‘lib ko‘rinishini endi ilgariga qaraganda kamroq o‘ylab, kamroq qay-

g‘uradigan bo‘lib qolgandi. U go‘yo baland tepalikka chiqib olgan-u, 

u yerdan turib pastdagi qashshoqlikni ham, o‘zi uchun katta davlat 

bo‘lib tuyuladigan to‘kin hayotni ham bamaylixotir kuzatayotgandek 

edi. Jyulen o‘z ahvoliga faylasuf ko‘zi bilan qarayapti, deb bo‘lmasdi, 

albatta. Biroq u toqqa qilgan mana shu kichkina sayohatidan butunlay 

boshqa odam bo‘lib qaytganini sezish uchun farosati yetardi.

De Renal xonimning iltimosiga ko‘ra o‘z sayohati haqida hikoya 

qila boshlagan Jyulen bekaning naqadar hayajon bilan tinglayotganini 

ko‘rib hayratga tushdi.

Bir vaqtlar uylanishga jazm qilib yurgan Fuke bir necha bor sev-

gi bobida hafsalasi pir bo‘lgan edi; o‘z do‘sti bilan suhbat paytida u 

Jyulenga ana shu barcha ko‘ngilsizliklarni ochiqdan-ochiq gapirib 

bergandi. Bir necha marta fursatidan oldin sevgilisining visoliga 

 erishgan Fuke har gal mahbubasi ilgari ham o‘z muhabbatini kimgadir 

in’om etganiga ishonch hosil qilgandi. Bu hikoyalar Jyulenni g‘oyatda 

hayratga soldi, u endi ko‘pgina yangi narsalarni bilib olgandi. Doim 

---

87

o‘z xayoli bilan bo‘lib, hech kimga ishonmay yurganidan u ishq-mu-

habbat sohasida biroz bo‘lsa-da savodini chiqarishi mumkin bo‘lgan 

ishlardan benihoya yiroq edi.

Jyulen do‘stinikida o‘tkazgan shu uch kun ichida de Renal xonim-

ning hayoti azob bilan o‘tdi, xonim turli xayolga borar va battar qay-

g‘urar edi. U chindan ham kasal bo‘lib qoldi.

– Kechqurun boqqa chiqa ko‘rma, – dedi dugonasiga Dervil xonim 

Jyulenga ko‘zi tushgach. – Tobing qochib turibdi, kechqurunlari esa 

salqin, battar bo‘lasan.

Janob de Renaldan doim, oddiygina kiyinasan, deb ta’na eshitib 

yuradigan dugonasining kutilmaganda nafis to‘r paypoq va Parij-

dan keltirilgan ajoyib tuflisini kiyib olganini ko‘rib Dervil xonim 

ajablandi. So‘nggi uch kun mobaynida de Renal xonimning yagona 

ermagi bichishtikish bo‘lgandi. U yaqindagina rasm bo‘lgan chi-

royli matodan o‘ziga yozgi ko‘ylak bichgan va tezroq tikib ber, deb 

Elizani hol-joniga qo‘ymagandi. Ko‘ylak Jyulen qaytib kelganidan 

bir necha daqiqa keyin bitgan edi, de Renal xonim uni darhol kiyib 

oldi.  Uning dugonasida endi hech qanday shubha qolmadi. «Sevib 

qolibdi, bechora», dedi o‘ziga-o‘zi Dervil xonim. Xolavachchasining 

nima sababdan bunday g‘alati betob bo‘layotgani endi unga butunlay 

ayon bo‘ldi-qo‘ydi.

U de Renal xonimning Jyulen bilan qanday suhbatlashganini ko‘rdi 

– bekaning yuzi goh oqarar, goh loladek qizarib ketar edi. Uning tash-

vish to‘la nigohi yosh tarbiyachining ko‘zlariga qadalgan edi. De Renal 

xonim mana hozir u hamma gapni tushuntiradi-da, so‘ng ularnikida 

qolish-qolmasligini aytadi, deya zoriqib kutmoqda edi. Jyulen esa 

bu to‘g‘rida umuman o‘ylamayotgani boisidan hech nima demasdi. 

Nihoyat, uzoq ikkilanib turgach, de Renal xonim jur’at etib, dilidagi 

tuyg‘ularni oshkor etuvchi titroq tovush bilan so‘radi:

– Siz shogirdlaringizni tashlab, boshqa joyga ishga o‘tmoqchisiz 

shekilli?

De Renal xonimning ma’yus nigohi va tovushidagi jur’atsizlik 

Jyulenni hayratga soldi. «Bu ayol meni sevadi, – dedi u o‘ziga, – biroq 

bir lahza zaiflik qilganidan so‘ng mag‘rurligi tufayli darhol bu ishidan 

pushaymon bo‘ladi va mening ketib qolishimdan cho‘chimay qo‘ygan 

zahoti menga nisbatan yana dimog‘i ko‘tariladi». U bir zumda o‘zi 

uchun zararli bo‘lgan bu ahvolni tasavvur qilib ko‘rdi-da, biroz ik-

kilanib turgach, javob berdi.

---

88

– Shunday ajoyib bolalardan ajralish men uchun og‘ir bo‘ladi, al-

batta. Boz ustiga oilangiz ham bama’ni, lekin ketishimga to‘g‘ri kelsa 

kerak. Axir har kim ham o‘ziniyam o‘ylashi kerak-ku.

Jyulen «bama’ni» so‘zini aytar ekan, – kiborlarga xos bu so‘zni 

u yaqinginada lug‘atiga kiritgan edi, – dilini kuchli nafrat tuyg‘usi 

qamrab oldi.

«Demak, bu ayolning nazarida men bema’ni ekanman-da», deya 

xayolidan o‘tkazdi u. 

De Renal xonim yigitning aqli va chiroyiga qoyil qolib, uning 

gaplariga quloq solar ekan, yuragi siqilib o‘tirardi, ehtimol, xonado-

ningizni tashlab ketarman, deb uning o‘zi aytdi-ku axir. Xonimning 

Jyulen yo‘qligida Verjiga kelgan barcha verrerlik do‘stlari eri qidirib 

topgan bu ajoyib yigitni birlari olib, birlari qo‘yib maqtashgandi. 

Albatta ular bolalarning o‘qishidagi muvaffaqiyatlarida hech baloni 

tushunishmasdi. Biroq Jyulenning Injilni yoddan bilishi, buning ustiga 

uni lotin tilida yodlagani verrerliklarni shu qadar qoyil qoldirgan 

ediki, hoynahoy, ular buni yuz yildan keyin ham unutmasalar kerak.

Ammo, Jyulen hech kim bilan so‘zlashmagani boisidan, tabiiy, 

bu gaplardan bexabar edi. Agar de Renal xonim xiyol sovuqqonroq 

bo‘lganida edi, u yigitni shunday katta obro‘ orttirgani bilan tabriklag-

an bo‘lardi. Shunda Jyulenning g‘ururi darhol taskin topib, u xonim 

bilan muloyim va dilkash bir ohangda gaplashgan bo‘lardi, boz ustiga 

bekaning yangi ko‘ylagi unga juda yoqqan edi. Ko‘ylakning chiroyli 

chiqqanidan va bu haqda Jyulenning aytgan gapidan juda xursand 

bo‘lgan de Renal xonim yigitga bog‘ni sayr qilishni taklif qildi-yu, biroq 

xiyol o‘tmay yurishga madori yo‘qligi ma’lum bo‘lib qoldi. Shunday 

so‘ng u o‘z qochog‘ining qo‘liga tayanib oldi. Ammo bundan kuchiga 

kuch qo‘shilishi o‘rniga, aksincha, yigitning qo‘lini his etgan zahoti 

butunlay sillasi quridi-qo‘ydi.

Qorong‘i tushdi, ular stullarga o‘tirishlari bilan Jyulen ilgari erish-

gan imtiyozga ko‘ra jur’at etib, yonida o‘tirgan go‘zal bekasining qo‘lini 

labiga bosdi-da, so‘ng uni darhol kaftiga oldi. Shu tobda u mutlaqo de 

Renal xonim haqida emas, balki do‘sti Fukening o‘z mahbubalariga 

qanday dadil muomala qilganini o‘ylardi, «bama’ni» so‘zi hamon  uning 

qalbida toshdan botib turardi. Kutilmaganda xonim uning qo‘lini 

mahkam qisib qo‘ydi, biroq Jyulen bundan sira ham xursand bo‘lmadi.

Xonim bu kecha unga nisbatan namoyish etayotgan his-tuyg‘ular-

dan faxrlanish u yoqda tursin, hatto dilida minnatdorchilik ham 

---

89

sezmadi, ayolning go‘zalligi, nafosat-u nazokati bugun unga deyarli 

ta’sir etmasdi. Ruhiy pokizalik, niyatning xolisligi, so‘zsiz, yoshlik 

umrini uzaytiradi. Odatda go‘zal ayollardan ko‘pchiligining avvalo 

yuzi qariydi.

Bu kecha Jyulenning kayfiyati buzuq edi; u hanuzgacha insonni 

ijtimoiy zinapoyaning u yoki bu pog‘onasiga joylab qo‘yadigan taqdir-

dan g‘azablanardi. Fuke unga boylik orttirishning tuban usulini taklif 

qilganidan buyon uning o‘zidan o‘zi jahli chiqmoqda edi. Butunlay 

ana shu xayol bilan band bo‘lib, ahyon-ahyonda o‘z xonimlari bilan 

bir-ikki og‘iz gaplashib qo‘yar ekan, u o‘zi ham sezmagan holda de 

Renal xonimning qo‘lini qo‘yib yubordi. Boyaqish bekaning yuragi 

orqasiga tortib ketdi: bundan u o‘ziga chiqarilgan hukmni uqqan edi.

Agar Jyulenning sevgisiga ishonchi komil bo‘lganida edi, ehtimol u 

o‘z fazilatlari yordamida muhabbat vasvasasiga dosh bergan bo‘lardi. 

Biroq Jyulendan umrbod ayrilishdan qo‘rqib turgan hozirgi paytda 

u o‘z tuyg‘usiga qarshilik qilmadi, xonim shu qadar hushini yo‘qotib 

qo‘ydiki, Jyulenning parishonlik bilan stul suyanchig‘iga qo‘yib o‘tir-

gan qo‘lini o‘zi ushlab oldi. Xonimning bu harakati navqiron shuhrat-

parastni hushiga keltirdi: shu tobda u o‘sha barcha kekkaygan asilzo-

da janoblarning bir ko‘rib qo‘yishlarini istardi. Bu janoblar ziyofat 

payti, u bolalar bilan stolning poygak tomonida o‘tirganida Jyulenga 

homiylarcha tirjayib qarashgan edi. «Yo‘q, bu ayol mendan nafratlana 

olmaydi, – dedi u o‘ziga o‘zi, – shunday ekan, uning go‘zalligidan yuz 

o‘girishim yaxshi emas. Men o‘zimni hurmat qilishni istar ekanman, 

u bilan oshiq-ma’shuqlik qilishim kerak». Agar Jyulen do‘stining 

mahbubalar haqidagi oddiygina hikoyalarini eshitmaganida, ehtimol, 

bunday fikr uning miyasiga butunlay kelmagan bo‘lardi.

Qo‘qqisdan xayoliga kelgan bu fikrdan uning biroz dimog‘i chog‘ 

bo‘ldi. «Bu ikki ayoldan biri albatta meniki bo‘lmog‘i lozim», dedi u 

o‘ziga o‘zi va shu zahoti, Dervil xonimning ko‘nglini ovlash men uchun 

yoqimliroq bo‘lardi, deb xayolidan o‘tkazdi. Yo‘q, bu ayol unga ko‘proq 

yoqadi, deb bo‘lmasdi. Jyulen bu xonim uni faqat tarbiyachi sifatida 

bilgani uchun ham uni afzal ko‘rgan bo‘lardi. De Renal xonimning 

ko‘z o‘ngida esa u birinchi bor movut kamzulini qo‘ltigiga qistirgan 

kosibbachcha sifatida paydo bo‘lgandi.

Biroq de Renal xonim eshik oldida qo‘ng‘iroq chalishga jur’at 

etolmay turgan va salga loladek qizarib ketadigan xuddi o‘sha ishchi 

yigitchani ayniqsa mehr bilan eslardi. 

---

90

O‘z pozitsiyalarini ko‘zdan kechirar ekan, Jyulen, hoynahoy, 

Dervil xonim bekaning menga ko‘ngli borligini payqagan bo‘lsa 

kerak, shu boisdan uning ko‘nglini ovlash befoyda, degan qarorga 

keldi. Shunday qilib, u noiloj de Renal xonimni tanlashga majbur 

bo‘ldi. «Xo‘sh, bu ayol haqida menga nimalar ma’lum? – deya so‘rardi 

o‘zidan Jyulen. – Men faqat bir narsani bilaman: sayohatga borma-

simdan oldin men uning qo‘lidan ushlasam, qo‘lini tortib olardi, endi 

esa men qo‘limni tortib olyapman, u esa, aksincha, qo‘limni ushlab 

qisib qo‘yayapti. Mendan nafratlanib yurgani uchun undan qasos 

olishning juda o‘rni keldi. Xudo bilsin, uning qancha o‘ynashlari 

bo‘lganiykin! Ehtimol, bu yerda uchrashish qulay bo‘lgani uchungina 

u meni tanlagandir?»

Afsuski, o‘ta madaniyatli bo‘lishning yomon tomoni ham xuddi ana 

shunda. Xiyol ma’lumotga ega bo‘lgan yigirma yoshli yigitning qalbida 

samimiyatdan asar ham qolmaydi. Samimiyat bo‘lmasa muhabbat 

odamni bezdiradigan majburiyatga aylanadi.

«Men yana shuning uchun ham bu ayolning visoliga yetmog‘im 

lozimki, – deya shivirladi Jyulenning qulog‘iga uning zaif g‘ururi, agar 

kelajakda bironta odam menga, shunchaki bir tarbiyachi bo‘lgansan, 

deb yuzimga soladigan bo‘lsa, bu ishga meni muhabbat majbur qilgan, 

deyishim mumkin».

Jyulen  yana  qo‘lini  asta  tortib  oldi-da,  so‘ngra  o‘zi  de  Re-

nal xonimning qo‘lidan tutib, uni qisdi. Ular yarim kechaga 

yaqin  mehmonxonaga  chiqishgach,  de  Renal  xonim  sekingina  

so‘radi:

– Demak, bizni tark etar ekansiz-da? Bizni tashlab ketasizmi?

Jyulen xo‘rsinib javob berdi.

– Ha, ketishim kerak, chunki men sizni qattiq sevib qoldim, bu 

esa gunoh, yosh ruhoniy uchun bu juda katta gunoh.

De Renal xonim birdan uning qo‘liga tayanib qoldi, tayanganda 

ham shunday keskin bir harakat bilan tayandiki, yonog‘i Jyulenning 

yonib turgan yuziga tegib ketdi.

Tunda bu ikki odamning qalbini qamrab olgan tuyg‘ular bir-biriga 

mutlaqo o‘xshamasdi. De Renal xonimning yuragida ruhiy ehtiros 

hukmron bo‘lib, butun vujudi muhabbat nashidasiga to‘lib-toshgandi. 

Muhabbat savdosi ertaroq boshiga tushgan yosh ishvagar qizcha sevgi 

hayajonlariga o‘rganib qoladi-da, ehtirosli tuyg‘u yoshiga yetganida 

bu sohada yangilik jozibasini his etmay qo‘yadi. Biroq hatto roman-

---

91

lar ham o‘qimagan de Renal xonim uchun baxtning barcha qirralari 

yangilik edi. Hech qanday mash’um haqiqat yoki hech bo‘lmasa 

kelajak sharpasi uning qalbini sovita olmadi. Xonim, oradan o‘n yil 

o‘tgandan keyin ham hozirgiday baxtli bo‘laman, deya o‘ylardi. Hatto 

bir necha kun ilgari unga qattiq azob bergan ayollik fazilati va janob 

de Renalga sodiq bo‘lishga ont ichgani haqidagi fikr ham bugun hech 

qanday ta’sir ko‘rsata olmadi; xonim uni chaqirilmagan mehmondek 

xayolidan quvib soldi. «Hech qachon uning haddidan oshishiga yo‘l 

qo‘ymayman, – derdi o‘ziga-o‘zi de Renal xonim. – Biz Jyulen bilan 

shu oy davomida qanday yashagan bo‘lsak, shunday yashayveramiz. 

U mening do‘stim bo‘ladi».