Qaxxorova Sevara Maqsatillo qizi “Terak va tolning zararkunanda hasharotlari va ularning ekologiyasi”

Tol tunlami (Leucoma salicis L.)
Kapalaklarning kattaligi qanotlarini yozganda 40-50 mm. Qanotlari bir xil 
rangda, oppoq-ipaksimon. Oyoqlarining boldir, panja qismlari va mo’ylovlari qora

---

18 
rangda.
Tuxumlari yashil rangda, sharsimon shaklda. Lichinkalari tukli, orqa tomoni 
bo’ylab ikki qator sariq dog’lari bo’lib, ular bir-biriga qo’shilib turadi. Dog’larning 
ikki yonidan ingichka sariq chiziq o’tadi. Tanasining har-bir sigmentida 6-8 ta 
sarg’ish-qizil tukchalar ko’ndalang qator hosil qiladi. Tanasining uzunligi 50 mm 
gacha boradi. 
G’umbaklari yaltiroq, qora rangda, oq yoki sariq dog’larga ega, kulrang yoki 
malla tukchalar to’plamiga ega. 
O’rta Osiyoning namlik ko’proq bo’lgan hududlari tarqalgan. Cho’l 
zonalarda uchramaydi. 
1.5.-rasm.
Tol tunlami: a-erkagi, b-urg’ochisi, s-tuxumlari, d-lichinkasi, 
e-g’umbagi, f-lichinkalarning tol novdalarida oziqlanishi.
Kapalaklarning uchishi inyuda kuzatiladi. Urg’ochilari yashil tuxumlarini 
daraxtlarning tanasi, novdali va barglarida to’p-to’p qilib qo’yadi. Yoppasiga 
ko’paygan yillarda aholi yashaydigan hududlarda simyog’ochlar va devorlarda 
ham tuxum qo’yadi. Tuxumlar to’plami ko’piksimon kulrang yoki kumushrang 
parda bilan qoplangan bo’lib, doirasimon yostiqchalarni eslatadi. Bitta tupda 
tuxumlar soni 5 tadan 200 tagacha bo’lishi mumkin. Bitta urg’ochining 

---

19 
serpushtligi 500-700 tuxumni tashkil etadi, qulay ob-havo sharoiti kuzatilgan 
yillarda-1000 tagacha bo’lishi mumkin [3,14,17,20]. 
Tuxumlari 20-25
0
S haroratda 7-10 kun rivojlanadi, 12
0
S haroratda esa 21-23 
kun rivojlanadi. Tuxumlardan chiqqan lichinkalar daraxtlarning bargini yumshoq 
qismlarini yeb, tomirchalarini qoldiradi. Lichinkalar tullab, ikkinchi yoshga o’tadi 
va hali havo harorati sovuq bo’lmasada qishlashga ketadi. Lichinkalar daraxtlar 
po’stlog’ining yoriqlarida, to’nkalarda, to’kilgan barglar ostida qishlaydi.
Lichinkalarning qishlovdan chiqishi havo haroratining sutkalik o’rtacha qiymati 
10
0
S dan oshganda kuzatiladi. Bunday harorat odatda aprel oyida, ba’zan may 
oyining boshlarida kuzatiladi. Lichinkalar juda tez o’sadi va ko’p marta tullaydi. 
Erkak individlar rivojlanadigan lichinkalar 7 yoshni o’taydi, urg’ochi individlar 
rivojlanadigan qurtlar esa 8 yoshni o’taydi. Lichinkalar faqat toldoshlar oilasi 
vakillariga zarar yetkazadi, ko’pmncha terak barglarini xush ko’radi. Teraklarning 
turli turlari bir xil darajada zararlanmaydi, qora terak va balzamsimon teraklar 
ko’proq zararlanadi.
Iyun oyida lichinkalar daraxtlar tanasida, barglar orasida, devorlarda va 
simyog’ochlarda g’umbakka aylanadi. G’umbakka aylanishdan oldin lichinkalar 
to’da hosil qiladi va umumiy to’r bilan o’raladi. To’dadagi lichinkalar soni 10-25 
tani tashkil etadi [3,16,19,23].
Tol tunlami o’rta mintaqalarda 2 ta, janubiy hududlarda va Kavkazda 3 ta 
avlod berib rivojlanadi [1]. Ba’zan populyasiyasining bir qismi bir yillik 
rivojlanish sikliga ham ega bo’lishi mumkin [6] 
Tol tunlami gigrofil tur hisoblanadi. U qalin o’sgan, namlik yuqori bo’lgan 
daraxtzorlarni ko’proq yoqtiradi. Tol tunlami vaqti-vaqti bilan yoppasiga ko’payib 
ketadi va bu holat bir necha yil davom etadi. Bunday holatlar, ayniqsa, namlik 
yuqori bo’lgan yillarda kuzatiladi.