Qaxxorova Sevara Maqsatillo qizi “Terak va tolning zararkunanda hasharotlari va ularning ekologiyasi”

1.3.-rasm. Toq ipak qurti
Urg’ochilari barcha tuxumlarini birdaniga qo’yadi. Tuxumlar to’pi har xil 
bo’lib bir necha sm
2
joyni egallaydi. Yangi qo’yilgan tuxumlari bochkasimon, 
o’tkir uchli, oldingi yil qo’yilgan tuxumlar esa kulrang, ichi bo’sh, ularning tashqi 
tomonida teshichalar mavjud bo’ladi, bu teshikchalardan lichinkalar chiqib ketgan.
Urg’ochi kapalaklar taraxtlar tanasining pastki qismida, yer yuzasidan 50 sm 
gacha bo’lgan qismlarida tuxum qo’yadi. Ba’zan tuxumlarni bir necha metr 
balandlikda ham uchratish mumkin. Bunday holatlar, asosan janubiy hududlarda 

---

14 
kuzatiladi. Yoppasiga uchish vaqtida kapalaklar deyarli barcha joylarda, 
to’nkalarda, sinib yotgan cho’plarda, toshlar ustiga, qurilishlarda va ustunlarda 
ham tuhum qo’yadi. Ba’zan tuxumlari shunchalik ko’p bo’ladiki, ular qo’shilib, 
yaxlit qoplamni hosil qiladi [3,4,5].
To’pda tuxumlar soni turlicha bo’ladi. Urg’ochilarining serpushligi yillarga 
va geografik hududlarga qarab turlicha. Bitta urg’ochi 300 dan 450 tagacha, ba’zan 
1200 tagacha tuxum qo’yadi. Tuxumlari tukchalar bilan qoplanganligi sababli 
noqulay sharoitlarga juda chidamli (-30
0
S sovuqqa ham chidaydi).
Tuxumlar ichida kuzda lichinkalar shakllanadi va ular butun qish davomida 
diapauzaga ketadi. Tuxum ichidagi qurtlarning tirikligini tuxum po’stini yorib, 
osongina aniqlash mumkin. Tirik lichinkalar tanasi tarang va qattiq, qora rangda 
bo’ladi va tuxumning butun bo’shlig’ini egallagan bo’ladi. Bo’sh tuxumlar tiniq 
rangda bo’lganligi sababli, ularni osongina aniqlasa bo’ladi. 
Tuxumlardan lichinkalarning chiqishi aprel-may oylariga to’g’ri keladi. 
Lichinkalarning chiqishi uchun havoning harorati kunduzi +15
0
S bo’lishi zarur 
(sutkalik o’rtacha harorat +6
0
S dan yuqori bo’lishi kerak) [1,4,8].
Tuxumdan chiqqan lichinkalarda 16 ta oyoq bo’ladi. Bosh qismi xira-
qoramtir, oltita bo’ylama to’q rangdagi xollarga ega, ingichka uzun va kalta 
qalqonsimon tukchalar bilan qoplangan. Lichinkalar tuxum qobig’ini yeb qo’yadi 
va bir necha kun to’p bo’lib turadi. Keyin daraxt tanasi bo’ylab yuqoriga ko’tarilib, 
barglar bilan oziqlana boshlaydi. 
Toq ipak qurtining lichinkalari issiqsevar, shu sababli daraxtlarning yaxshi 
yorug’liq tushadigan, yaxshi qiziydigan qismlarida ko’plab to’planadi. 20-25
0
S 
harorat ular uchun juda qulay. Harorat pasayishi ularning oziqlanish faolligini 
pasaytiradi. +10
0
S dan past haroratda lichinkalar oziqlanishi butunlay to’xtaydi.
Erkak kapalaklar rivojlanadigan lichinkalar 4 marta tullaydi va besh yoshni 
o’taydi, urg’ochi kapalak rivojlanadigan lichinkalar esa besh marta tullab, olti 
yoshni o’taydi. Lichinkalarning to’liq rivojlanishi uchun 650-700
0
samarali harorat 
yig’indisi talab etiladi. Optimal sharoitlarda lichinkalar 34-40 kunda rivojlanadi, 

---

15 
harorat yetishmaganda esa rivojlanishga 50-80 kun ketadi. Iyunda lichinkalar 
g’umbakka aylana boshlaydi [1,4,8].
Toq ipak qurti hammaxo’r zararkunanda. Uning serpushtligi va 
yashovchanligi yuqori bo’lgan avlodlari lichinkalar eman, mevali daraxtlar va 
terakda oziqlanganda yuzaga chiqadi. 
Lichinkalar rivojlanishni tugatib, daraxtlarning shoxlarida, po’stlog’ida, 
po’stloq yoriqlarida g’umbakka aylanadi. Shoxlarda ular to’da hosil qiladi va 
kemirilgan barg qoldiklarini yopishtirib, o’ziga xos uyalar quradi.
Toq ipak qurtining yoppasiga ko’paygan yillari terak daraxtlari, ayniqsa 
katta zarar ko’radi, daraxtlar yalong’och bo’lib qoladi. 
Zararkunandaning yoppasiga ko’payib ketishini oldini olish uchun 
sistematik ravishda kuzatish va kurash choralarini olib borish zarur. Kuzatuv 
ishlarini to’g’ri tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Avvalo, zararkunandaning 
soni ko’payib ketmasdanoq kurash choralarini qo’llash zarur. Kuzatuv ishlari 
kuzda daraxtlardagi tuxumlar sonini, og’irligini, yashovchanligini aniqlash bilan 
boshlanadi. Tengsiz ipak qurtini prognoz qilishda kuzda itta daraxtdagi tuxumlar 
soni va tuxumlarning og’irligini hisoblash muhim hisoblanadi. Agar 
bittatuxumning og’irligi 0,6 mg dan kichik bo’lsa, zararkunandaning hayotchanligi 
pasayib ketadi. Kuzda daraxtlarni tuxumlardan tozalash uchun turli tuman 
moddalar bilan ularni yo’qotish zarur. Buning uchun neft, mazut, kerosin va 
boshqa moddalardan foydalanish mumkin. Bahorda tuxumlardan lichinkalar 
chiqishi bilan kimyoviy kurash choralari o’tkaziladi [1,4,8].