Qadimgi yunon mutafakkiri (Arastu) Aristotel

45. Gaz qonunlari 
Gazning massasi o‘zgarmas bo‘lganda holat parametrlaridan bittasi 
o‘zgarmas bo‘lib, qolgan ikkitasi orasida kechadigan jarayonga 
izojarayon
deyiladi. 
2
2
2
1
1
1
T
V
P
T
V
P
;
const
T
PV
;
R
m
T
PV
;
const
m
=
=
m
=
=
Bunday jarayonlar 3 xil 
1. Izotermik jarayon 
2. Izobarik jarayon 
3. Izoxorik jarayon 
Izotermik jarayon 
1. Boyl – Mariott qonuni izotermik jarayon uchun 
Temperatura 
o‘zgarmas 
bo‘lganda gazning 1 – holatdan 
2 – holatga o‘tishi 
izotermik 
jarayon
deyiladi. 
T=const 
PV=const 
P
1
V
1
=P
2
V
2
V
1
~
r
Temperatura o‘zgarmas bo‘lganda bosimni hajmga bog‘lovchi 
grafik 
izoterma grafigi
deyiladi. 
P
1
>P
2
V
1
2
ρ
1
>ρ
2
P
1
>P
2
V
1
2
ρ
1
>ρ
2
V
1
2
P
1
>P
2
ρ
1
>ρ
2
V
1
=V
2
P
1
2
T
1
2
Izobarik jarayon 
2. Gey Lyussak qonuni izobarik jarayon uchun 
Bosim o‘zgarmas bo‘lganda 
gazning 1 – holatdan 2 – holatga 
o‘tishi 
izobarik jarayon
deyiladi. 
P=const 
V/T=const 
V
1
/T
1
=V
2
/T
2
V
1
~
r
Bosim o‘zgarmas bo‘lganda hajmni temperaturaga bog‘lovchi 
grafik 
izobara grafigi
deyiladi. 
V
1
2
T
1
2
ρ
1
>ρ
2
V
1
2
T
1
2
ρ
1
>ρ
2
T
1
2
V
1
2
ρ
1
>ρ
2
V
1
=V
2
T
1
2
P
1
2
Izobarik jarayonda hajmning chiziqli o‘zgarishini ifodalovchi 
tenglama: 
V=V
o
(1+
αΔ
t) 
Hajmning termik koeffitsienti: 
K
273
1
=
a
Izoxorik jarayon 
3. Sharl qonuni izoxorik jarayon uchun 
Hajm o‘zgarmas bo‘lganda 
gazning 1 – holatdan 2 – holatga 
o‘tishi 
izoxorik jarayon
deyiladi. 
V=const 
P/T=const 
P
1
/T
1
=P
2
/T
2
ρ
=const 
Hajm o‘zgarmas bo‘lganda bosimni temperaturaga bog‘lovchi 
grafik 
izoxora grafigi
deyiladi. 

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 35 - 
- 35 - 
P
1
2
T
1
2
ρ
1
=ρ
2
P
1
2
T
1
2
ρ
1
=ρ
2
T
1
2
P
1
2
ρ
1
=ρ
2
P
1
=P
2
T
1
2
V
1
2
Izoxorik jarayonda bosimning chiziqli o‘zgarishini ifodalovchi 
tenglama: 
P=P
o
(1+
βΔ
t) 
Bosimning termik koeffitsienti: 
K
273
1
=
b
TERMODINAMIKA 
46. Ichki energiya 
Molekulalarning issiqlik harakatini, ularning energiyalarini va 
energiyaning saqlanish qonunini o‘rganadigan molekulyar 
fizikaning termodinamika bo‘limi hisoblanadi. 
Molekulalarning tartibsiz harakati tufayli hosil qilgan energiyasi 
kinetik energiya
deyiladi. 
kT
2
3
E
k
=
Molekulalarning o‘zaro ta’sirlashuvi tufayli hosil qilgan energiyasi 
potensial energiya
deyiladi. 
Kinetik va potensial energiyalar yig‘indisi 
ichki energiya
deyiladi. 
U=E
k
+E
p
Ichki energiya
skalyar kattalik bo‘lib, U harfi bilan belgilanadi. 
[U]=1 J 
Ideal gazlarda molekulalar orasidagi o‘zaro ta’sir inobatga 
olinmaganligi uchun E
p
=0 bo‘ladi va ichki energiyasi N ta 
molekulaning E
k
lari yig‘indisiga teng bo‘ladi. 
U=E
k1
+E
k2
+...+E
kn
Ideal gazlarning ichki energiyasi quyidagicha: 
PV
2
i
U
;
RT
2
i
U
;
RT
m
2
i
U
PV
2
3
RT
2
3
RT
m
2
3
NkT
2
3
NE
U
K
=
n
=
m
=
=
n
=
m
=
=
=
Gaz molekulalarining erkinlik darajasi
skalyar kattalik bo‘lib, 
i
harfi bilan belgilanadi. [
i
]=1 
1 atomli gazlar 
uchun 
i
=3 inert 
gazlar (faolsiz) 
He; Ne; Ar; Kr; Xe; 
Rn; 
2 atomli gazlar 
uchun 
i
=5 
H
2
; N
2
; O
2
; F
2
; Cl
2
; 
Br
2
; I
2
; CO
2
; havo 
3 atomli va undan 
yuqori gazlar uchun 
i
=6 
SiH
4
; O
3
; H
2
O; … 
Ichki energiyani o‘zgartirishning 2 xil usuli bor. 
1. Ish bajarmay ichki energiyani o‘zgartirish. Bunda gazning 
temperaturasi o‘zgartiriladi. 
î
í
ì
<
D
>
>
D
<
D
m
=
D
ï
î
ï
í
ì
m
=
m
=
0
U
T
T
0
U
T
T
T
R
m
2
i
U
RT
m
2
i
U
RT
m
2
i
U
2
1
2
1
2
2
1
1
Ish bajarmay ichki energiyani o‘zgartirishning 3 xil usuli bor. 
1. Issiqlik uzatish 
2. Konveksiya 
3. Nurlanish 
2. Ish bajarib ichki energiyani o‘zgartirish. Bunda gazning hajmi 
o‘zgartiriladi. 
î
í
ì
<
D
>
>
D
<
D
=
D
ï
î
ï
í
ì
=
=
0
U
V
V
0
U
V
V
V
P
2
i
U
PV
2
i
U
PV
2
i
U
2
1
2
1
2
2
1
1

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 36 - 
- 36 - 
47. Issiqlik miqdori 
Bir jismdan ikkinchi jismga ish bajarmasdan energiya uzatish 
jarayoni 
issiqlik uzatish
deyiladi. 
Issiqlik uzatish vaqtida birinchi jism olgan ikkinchi jism yo‘qotgan 
ichki energiya miqdori 
issiqlik miqdori
deyiladi. 
Issiqlik miqdori
skalyar kattalik bo‘lib, Q harfi bilan belgilanadi. 
[Q]=1 J 
m massali moddaning temperaturasini t
1
dan t
2
gacha o‘zgartirish 
uchun zarur bo‘lgan issiqlik miqdori quyidagicha: 
Q=cm(t
2
–t
1
)=cm
Δ
t; 
î
í
ì
<
<
>
>
0
Q
,
t
t
0
Q
,
t
t
1
2
1
2
Solishtirma issiqlik sig‘imi
skalyar kattalik bo‘lib, c harfi bilan 
belgilanadi. [c]=1 J/(kg·K) 
t
m
Q
c
D
=
; 
m
=
=
m
C
m
C
c
J
Solishtirma issiqlik sig‘imining fizik ma’nosi:
1 kg massali
moddaning temperaturasini 1 K (1 ºC) ga o‘zgartirish uchun zarur 
bo‘lgan issiqlik miqdoriga aytiladi. 
Qattiq va suyuq jismlarning solishtirma issiqlik sig‘imlari
Modda nomi 
J/(kg·K) 
Modda nomi 
J/(kg·K) 
Suv 
4200 
Qo‘rg‘oshin 
130 
Spirt 
2500 
Kumush 
210 
Muz 
2100 
Po‘lat 
460 
Kerosin 
2100 
Temir 
460 
Simob 
130 
Nikel 
460 
Jismning issiqlik sig‘imi
skalyar kattalik bo‘lib, C
J
harfi bilan 
belgilanadi. [C
J
]=1 J/K 
t
Q
C
J
D
=
; C
J
=cm=
ν
C
μ
Jismning issiqlik sig‘imining fizik ma’nosi:
moddaning 
temperaturasini 1 K (1 ºC) ga o‘zgartirish uchun zarur bo‘lgan 
issiqlik miqdoriga aytiladi. 
Dyulong – Pti formulasi 
Molyar issiqlik sig‘imi
skalyar kattalik bo‘lib, C harfi bilan 
belgilanadi. [C]=1 J/(mol·K) 
t
Q
C
D
n
=
m
; C
μ
=c
μ
Molyar issiqlik sig‘imining fizik ma’nosi:
1 mol miqdordagi 
moddaning temperaturasini 1 K (1 ºC) ga o‘zgartirish uchun zarur 
bo‘lgan issiqlik miqdoriga aytiladi. 
Issiqlik balans tenglamasi: 
Q
1
+Q
2
+...+Q
n
=0 
m
1
massali t
1
temperaturali sovuq suvga m
2
massali t
2
temperaturali 
issiq suv aralashtirilsa, aralashmaning temperaturasi 
θ
ni toping. 
(
)
(
)
2
1
2
2
1
1
2
1
2
2
1
1
2
2
2
1
1
1
V
V
t
V
t
V
;
m
m
t
m
t
m
;
t
cm
Q
t
cm
Q
+
+
=
q
+
+
=
q
î
í
ì
q
-
=
-
q
=
Aralashmaning temperaturasi
skalyar kattalik bo‘lib, 
θ
harfi bilan 
belgilanadi. [
θ
]=1 ºC 
Jism temperaturasini o‘zgartirish quyidagicha: 
1. Yonilg‘i ortilgan avtomobil 
tormozlansa: 
t
cm
2
m
2
D
=
u
2. Sharsharadan suv tushib 
bug‘lansa: 
t
cm
mgh
D
=
3. Simni bukib temperaturasini 
o‘zgartirish: 
t
cm
2
kx
2
D
=
m massali yoqilg‘i yonganda ajralib chiqadigan issiqlik miqdoriga 
yoqilg‘ining yonish issiqligi
deyiladi. 
Q=q·m 
Yoqilg‘ining yonish issiqligi
skalyar kattalik bo‘lib, Q harfi bilan
belgilanadi. [Q]=1 J 
Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi
skalyar kattalik bo‘lib, q 
harfi bilan belgilanadi. [q]=1 J/kg 
m
Q
q
=
Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligining fizik ma’nosi:
1 kg 
massali yoqilg‘i yonganida ajralib chiqadigan issiqlik miqdoriga 
aytiladi. 
Yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi
Modda nomi 
MJ/kg 
Modda nomi 
MJ/kg 
Benzin 
46 
Toshko‘mir 
30 
Kerosin 
46 
Dizel 
42 
Spirt 
27 
Yoqilg‘i vositasida ishlovchi dvigatellarning foydali ish 
koeffitsienti: 
%
100
A
A
umumiy
foydali
×
=
h
%
100
m
q
S
N
%
100
m
q
t
N
%
100
m
q
T
cm
%
100
m
q
A
y
y
y
y
×
u
×
×
=
×
×
×
=
×
×
D
=
×
×
=
h
1 kkal=4200 J 

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 37 - 
- 37 - 
48. Termodinamikada ish tushunchasi 
Termodinamik ish – gaz bosimini, hajm o‘zgarishi ko‘paytmasiga 
teng bo‘ladi va quyidagicha: 
Gaz kengayishi yoki siqilishi 
mumkin 
A=F·
Δ
h=P·S·
Δ
h=P
Δ
V 
T
R
A
T
R
m
A
V
P
A
D
n
=
D
m
=
D
=
1.1. Gaz izobarik kengaysa, bajarilgan ish musbat bo‘ladi. 
V
1
2
Δ
V>0 
A>0 
1.2. Gaz izobarik siqilsa, bajarilgan ish manfiy bo‘ladi. 
V
1
>V
2
Δ
V<0 
A<0 
2. Izotermik jarayonda bajarilgan ish quyidagicha: 
2
1
1
2
P
P
ln
RT
V
V
ln
RT
A
n
=
n
=
(
)
1
2
2
1
V
V
2
P
P
A
-
+
=
3. Izoxorik jarayonda ish bajarilmaydi. 
V
1
=V
2
Δ
V=0 
A=0