Qadimgi yunon mutafakkiri (Arastu) Aristotel

molekulyar – kinetik nazariyasini
1905 – yil 
Albert Eynshteyn
yaratgan. 
Broun harakati to‘xtovsiz harakat bo‘lib, molekulalarning harakat 
tezligi o‘lchamlariga va haroratga bog‘liq bo‘ladi. 
Asosiy kattaliklar: 
1. 
Molekula (atom) massasi
skalyar kattalik bo‘lib, m
o
harfi bilan 
belgilanadi. [m
o
]=1 kg 
kg
10
6605
,
1
m
12
1
u
1
27
oC
-
×
=
=
(u – massa atom birligi) 
2. 1 mol moddaning massasi 
molyar massa
deyiladi. 
mol
kg
10
A
3
-
×
=
m
Molyar massa
skalyar kattalik bo‘lib, 
μ
harfi bilan belgilanadi. 
[μ
]=1 kg/mol 
Atom massa
skalyar kattalik bo‘lib, A harfi bilan belgilanadi. 
Molekula holida uchraydigan moddalar: H
2
; N
2
; O
2
; F
2
; Cl
2
; Br
2
; I
2 
Qolgan moddalar atomar (yakka) holatda uchraydi: Fe; Al; He; ... 
(H=1 u; S=32 u; O=16 u) 
Moddalarning molyar massasi (kg/mol)
3
H
10
2
2
-
×
=
m
3
He
10
4
-
×
=
m
3
C
10
12
-
×
=
m
3
N
10
28
2
-
×
=
m
3
O
10
32
2
-
×
=
m
3
Ar
10
40
-
×
=
m
3
O
10
48
3
-
×
=
m
3
havo
10
29
-
×
=
m
(
)
3
3
CH
10
16
10
4
1
12
4
-
-
×
=
×
×
+
=
m
(
)
3
3
NH
10
17
10
3
1
14
3
-
-
×
=
×
×
+
=
m
(
)
3
3
O
H
10
18
10
16
2
1
2
-
-
×
=
×
+
×
=
m
(
)
3
3
H
C
10
26
10
2
1
2
12
2
2
-
-
×
=
×
×
+
×
=
m
(
)
3
3
CO
10
44
10
2
16
12
2
-
-
×
=
×
×
+
=
m
(
)
3
3
NaCl
10
5
,
58
10
5
,
35
23
-
-
×
=
×
+
=
m
(
)
3
3
HCO
10
61
10
3
16
12
1
3
-
-
×
=
×
×
+
+
=
m
(
)
3
3
HNO
10
63
10
3
16
14
1
3
-
-
×
=
×
×
+
+
=
m
(
)
3
3
SO
10
80
10
3
16
32
3
-
-
×
=
×
×
+
=
m
(
)
3
3
ZnS
10
97
10
32
65
-
-
×
=
×
+
=
m
(
)
3
3
SO
H
10
98
10
4
16
32
2
1
4
2
-
-
×
=
×
×
+
+
×
=
m
(
)
3
3
CuSO
10
5
,
159
10
4
16
32
5
,
63
4
-
-
×
=
×
×
+
+
=
m
3. Nisbiy atom massa yoki molekulyar massa: 
oC
o
m
12
1
m
=
m
4. Modda massasining molyar massasiga nisbati yoki molekulalar 
sonini Avagadro soniga nisbati 
modda miqdori
deyiladi. 
A
N
N
;
m
=
n
m
=
n
Modda miqdori
skalyar kattalik bo‘lib, 
ν
harfi bilan belgilanadi. 
[ν
]=1 mol 
Molekulalar soni
skalyar kattalik bo‘lib, N harfi bilan belgilanadi. 
[N]=1 ta 
5. Har qanday moddaning 1 molidagi atom va molekulalar soni 1 xil 
bo‘lib, bu son 
Avagadro soni
deyiladi. 
N
A
=6,0221·10
23
1/mol 
Avagadro soni
skalyar kattalik bo‘lib, N
A
harfi bilan belgilanadi. 
[N
A
]=1/mol 
6. Hajm birligidagi molekulalar soni 
molekula konsentratsiyasi
deyiladi. 
V
N
n
=
Molekula konsentratsiyasi
skalyar kattalik bo‘lib, n harfi bilan 
belgilanadi. [n]=1/m
3
=1 m
–3
0
A
0
A
A
nm
;
N
m
;
N
n
;
N
m
N
=
r
m
=
m
r
=
m
=
3
0
R
3
4
V
;
N
m
m
;
V
m
p
=
=
r
=
7. Hajm birligidagi modda miqdori komponentning molyar 
konsentratsiyasi deyiladi. 
V
n
n
=
Komponentning molyar konsentratsiyasi
skalyar kattalik bo‘lib, 
n harfi bilan belgilanadi. [n]=1 mol/m
3
8. 
Molekulalar chiziqli o‘lchami yoki ular orasidagi masofa 
skalyar kattalik bo‘lib, d harfi bilan belgilanadi. [d]=1 m 
3
3
A
3
o
3
N
N
N
m
m
d
n
r
m
=
r
m
=
r
=
r
=
Suv molekulasining o‘lchami: d=3,1·10
–10
m=0,31 nm=3,1 Å 
9. Zichligi 
ρ
1
va
ρ
2
, hajmi V
1
va V
2
bo‘lgan suyuqliklar 
aralashmasining umumiy zichligini toping. 
2
1
2
2
1
1
V
V
V
V
+
r
+
r
=
r
10. Ikki modda molekulalarining tartibsiz harakati tufayli aralashib 
ketishi 
diffuziya hodisasi
deyiladi. 
Diffuziya hodisasining borish tezligi moddalarning haroratiga 
bog‘liq bo‘ladi. 
Qattiq jismlarda molekulalar orasidagi tortishish kuchlari 
suyuqliklardagiga qaraganda ancha katta bo‘lganligi uchun 
diffuziya hodisasi juda ham sekin kechadi. 

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 33 - 
- 33 - 
42. Gazlar molekulyar – kinetik nazariyasining asosiy 
tenglamasi 
Molekulalarning idish devorlari va bir – biri bilan to‘qnashishidan 
foydalanib, molekulyar kinetik nazariyaning asosiy tenglamasi 
keltirib chiqariladi. Buning uchun tabiatdagi gazlarning 
siyraklashtirilgan modelidan foydalaniladi. 
Molekulalari siyraklashtirilgan, ular orasidagi o‘zaro ta’sir ya’ni 
uzoqdan ta’sirlashuvi e’tiborga olinmaydigan gazga 
ideal gaz
deyiladi. 
Molekulalarning idish devorlari bilan to‘qnashishi natijasida hosil 
qilayotgan bosimi molekulalarning massasiga, konsentratsiyasiga va 
o‘rtacha kvadratik tezligiga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi. 
ïî
ï
í
ì
D
D
=
D
=
D
D
u
D
u
=
D
D
u
=
u
=
u
=
D
t
S
P
t
F
P
t
S
n
m
3
1
S
n
m
3
1
nV
m
3
1
6
N
m
2
P
o
o
o
o
l
[P]=1 Pa 
2
o
n
m
3
1
P
u
=
O‘rtacha kvadratik tezlik
vektor kattalik bo‘lib, 
u
r
harfi bilan 
belgilanadi. [
υ
]=1 m/s 
r
=
=
=
=
u
ru
=
u
=
u
=
u
=
P
3
m
PV
3
N
m
PV
3
n
m
P
3
3
1
V
m
3
1
m
V
N
3
1
n
m
3
1
P
o
o
2
2
2
o
2
o
n
2
P
3
E
;
nE
3
2
P
k
k
=
=
1920 – yil Shteyner tajribasida polasaning siljish masofasi: 
(
)
(
)
u
-
pn
=
j
×
=
j
-
pn
=
j
D
w
=
D
=
u
r
R
R
2
R
S
r
R
2
R
t
R
Molekulaning o‘rtacha yugurish yo‘li: 
]
m
[
nd
2
1
2
p
=
l
43. Temperatura 
Jismning ichki holatini harakterlovchi kattalik 
temperatura
deyiladi. 
 
Temperatura
skalyar kattalik bo‘lib, T yoki t harfi bilan 
belgilanadi. 
[T]=1 K (Kelvin), [t]=1 ºC (Selsiy), [F]=1 ºF (Farengeyt) 
Temperaturani o‘lchaydigan asbob – 
Termometr 
Selsiydan Farengeyt shkalasiga o‘tish: 
F
32
t
5
9
F
o
÷
ø
ö
ç
è
æ
+
=
Selsiydan Kelvin shkalasiga o‘tish: 
T=(t+273,15)K 
Kelvindan Selsiy shkalasiga o‘tish: 
t=(T–273,15) ºC 
T
o
=273 K – absolyut shkala 
Yopiq idishdagi gazlarning bosimi molekulalar konsentratsiyasiga 
va temperaturasiga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi. 
P=nkT 
Boltsman doimiysi 
skalyar kattalik bo‘lib, k harfi bilan belgilanadi. 
[k]=1 J/K 
k=1,3806·10
–23
J/K 
Boltsman doimiysining fizik ma’nosi:
gazlarning 1 K
temperaturaga mos keladigan 1,3806·10
–23
J kinetik energiyasini 
ifodalaydi. 
kT
2
3
E
;
E
k
3
2
m
k
3
1
T
n
m
3
1
P
nkT
P
k
k
2
o
2
o
=
=
u
=
ïî
ï
í
ì
u
=
=
Xulosa: Temperatura molekulalarning ilgarilanma harakati, o‘rtacha 
kinetik energiyasining o‘lchovi hisoblanadi. 
Universal gaz doimiysining fizik ma’nosi:
1 mol moddaning 
temperaturasini 1 K ga o‘zgartirish uchun 8,3145 J bajarilgan ishni 
ifodalaydi. 
mol
K
J
31
,
8
R
;
N
k
R
A
×
=
×
=
Universal gaz doimiysi 
skalyar kattalik bo‘lib, R harfi bilan 
belgilanadi. [R]=1 J/mol·K 
RT
2
3
RT
m
2
3
NkT
2
3
NE
E
RT
3
m
kT
3
K
KT
o
n
=
m
=
=
=
m
=
=
u
Jismlar temperaturasini 
oshirishning 3 xil usuli bor. 
1. Issiqlik uzatish 
2. Konveksiya 
3. Nurlanish 

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 34 - 
- 34 - 
44. Ideal gazning holat tenglamasi 
Ideal gazning holatini uning uchta makroskopik parametrlari 
aniqlaydi. 
Bular: bosim – P, hajm – V, temperatura – T 
Bu parametrlar orasidagi bog‘lanishni ifodalovchi tenglama 
ideal 
gazning holat tenglamasi
yoki 
Mendeleev – Klapeyron 
tenglamasi
deyiladi. 
RT
P
;
RT
PV
;
RT
m
PV
kT
N
m
V
1
kT
V
N
nkT
P
A
m
r
=
n
=
m
=
Þ
m
=
=
=
O‘zgarmas massali gaz uchun Klapeyron tenglamasi 
const
T
PV
=
Birlashgan gaz qonuni: 
2
2
2
1
1
1
T
V
P
T
V
P
=
Dalton qonuni: 
Idishga turli xil gazlar solingan bo‘lsa, ularning umumiy bosimi 
har bir gaz beradigan bosimlar yig‘indisidan iborat. 
P=P
1
+P
2
+…+P
n
1. Har xil gazlar aralashmasining umumiy molyar massasi: 
(Dalton qonuniga ko‘ra) 
(
)
1
2
2
1
2
1
2
1
m
m
m
m
m
+
m
m
m
×
+
=
m
2. Har xil gazlar aralashmasining umumiy bosimi: (Dalton) 
÷
ø
ö
ç
è
æ
m
+
m
=
2
2
1
1
m
m
V
RT
P
3. Turli idishdagi har xil gazlar aralashmasining umumiy bosimi: 
(T=const) 
RT
PV
V
V
V
V
3
2
1
3
2
1
n
=
n
+
n
+
n
=
n
+
+
=
3
2
1
3
3
2
2
1
1
V
V
V
V
P
V
P
V
P
P
+
+
+
+
=
4. Normal sharoitda 1 mol 
miqdordagi gazlar bir xil hajmni 
egallaydi. 
V=22,4 litr 
T
o
=273,15 K 
P
o
=101325 Pa=10
5
Pa= 
=1 atm=760 mm.Hg=1 bar 
μ
havo
=29·10
–3
kg/mol 
5. Normal sharoitda 1 m
3
gazdagi molekulalar Loshmid 
soni bilan aniqlanadi. 
3
25
o
A
L
m
10
7
,
2
V
N
N
-
×
=
=
6. Ko‘l tubidan ko‘tarilgan 
pufakchaning hajmi n marta 
ortgan bo‘lsa, ko‘l tubining 
chuqurligini toping. 
(
)
3
1
2
3
1
2
1
2
2
1
o
D
D
R
R
V
V
n
1
n
10
h
;
1
T
T
n
g
P
h
÷
ø
ö
ç
è
æ
=
÷
ø
ö
ç
è
æ
=
=
-
=
÷
ø
ö
ç
è
æ
-
r
=