Qadimgi yunon mutafakkiri (Arastu) Aristotel

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 38 - 
- 38 - 
50. Termodinamikaning I – qonunining izojarayonlarga 
qo‘llanilishi 
V
P
A
;
T
R
m
2
3
U
;
A
U
Q
D
=
D
m
=
D
+
D
=
1. T=const; 
Δ
T=0; 
Δ
U=0; Q=A; Q=P
Δ
V 
(
)
2
1
1
2
1
2
2
1
T
P
P
ln
RT
V
V
ln
RT
A
;
V
V
2
P
P
A
n
=
n
=
-
+
=
2. P=const; 
i
=3 A
P
=P
Δ
V 
ïî
ï
í
ì
=
D
=
=
ïî
ï
í
ì
D
=
D
=
D
m
=
D
Q
6
,
0
U
Q
4
,
0
A
A
5
,
2
Q
V
P
A
V
P
2
3
T
R
m
2
3
U
T
R
2
5
T
R
m
2
5
V
P
2
5
Q
D
n
=
D
m
=
D
=
3. V=const; 
Δ
V=0; A=0; Q=
Δ
U; 
T
R
2
i
T
R
m
2
i
Q
D
n
=
D
m
=
4. Tashqi muhit bilan issiqlik almashmasdan sodir bo‘ladigan 
jarayon 
adiobatik jarayon
deyiladi. (Puasson qonuni) 
Q=0; A=–
Δ
U=–P
Δ
V 
(
)
(
)
2
2
1
1
2
1
Q
V
P
V
P
2
i
T
T
R
m
2
i
T
R
2
i
V
P
2
i
T
R
m
2
i
U
A
-
=
-
m
=
=
D
n
-
=
D
-
=
D
m
-
=
D
-
=
4.1. Gaz adiobatik siqilsa, 
gazning ichki energiyasi va 
temperaturasi ortadi. 
V
1
>V
2
Δ
V<0 
A<0 
Δ
U>0 
Δ
T>0 
4.2. Gaz adiobatik kengaysa, 
gazning ichki energiyasi va 
temperaturasi kamayadi. 
V
1
2
Δ
V>0 
A>0 
Δ
U<0 
Δ
T<0 
Adiobata grafigi: 
Bajarilgan ishlar: 
A
P
>A
T
>A
Q
>A
V
=0 
Adiobatik jarayon uchun Puasson tenglamasi: (Puasson qonuni) 
i
2
i
const
PT
const
TV
const
PV
1
1
+
=
g
=
=
=
-
g
g
-
g
g
÷
÷
ø
ö
ç
ç
è
æ
-
÷
ø
ö
ç
è
æ
-
g
n
=
÷
÷
ø
ö
ç
ç
è
æ
÷
ø
ö
ç
è
æ
-
-
g
n
=
-
g
-
g
g
1
V
V
T
1
R
V
V
1
T
1
R
A
1
1
2
2
1
2
1
1
Bu yerda: 
γ
– Puasson koeffitsienti 
Politropik jarayon uchun: 
Issiqlik mashinalarida 
kechadigan jarayon 
politropik 
jarayon
deyiladi. 
PV
n
=const 
Bunda P, V, T parametrlardan 
tashqari modda miqdori 
ν
ham 
o‘zgaruvchan bo‘ladi. 
÷
÷
ø
ö
ç
ç
è
æ
-
÷
ø
ö
ç
è
æ
n
-
=
÷
÷
ø
ö
ç
ç
è
æ
÷
ø
ö
ç
è
æ
-
n
-
=
-
-
1
V
V
T
1
n
R
V
V
1
T
1
n
R
A
1
n
1
2
2
2
1
n
2
1
1
1
n
Bu yerda: n – politropik ko‘rsatkich, 1γ
Mayer formulasi 
Izotermik jarayon uchun ideal 
gazning molyar issiqlik sig‘imi: 
C
T
=∞
Izobarik jarayon uchun ideal 
gazning molyar issiqlik sig‘imi: 
R
2
2
i
R
C
C
V
P
+
=
+
=
Izoxorik jarayon uchun ideal 
gazning molyar issiqlik sig‘imi: 
R
2
i
C
V
=
Izotermik jarayon uchun ideal 
gazning solishtirma issiqlik sig‘imi: 
c
T
=∞
Izobarik jarayon uchun ideal 
gazning solishtirma issiqlik sig‘imi: 
2
2
1
1
2
1
P
R
2
2
i
2
2
i
c
m
n
+
m
n
÷
ø
ö
ç
è
æ
n
+
+
n
+
=
Izoxorik jarayon uchun ideal 
gazning solishtirma issiqlik sig‘imi: 
m
=
R
2
i
c
V

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 39 - 
- 39 - 
51. Issiqlik dvigatellari va ularning foydali ish koeffitsienti 
Issiqlik energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beruvchi 
qurilma 
issiqlik dvigateli
deyiladi. 
Issiqlik dvigatellari 3 qismdan iborat: 
1. T
1
– isitgich temperaturasi, undan olingan 
issiqlik miqdori Q
1
2. Ishchi modda, unda yoqilg‘ilar yondiriladi va A 
ish bajariladi 
3. T
2
– sovutgich temperaturasi, unga berilgan 
issiqlik miqdori Q
2 
A=Q
1
–Q
2
=Q 
Isitgich temperaturasi 
skalyar kattalik bo‘lib, T
1
harfi bilan 
belgilanadi. [T
1
]=1 K 
Sovitgich temperaturasi 
skalyar kattalik bo‘lib, T
2
harfi bilan 
belgilanadi. [T
2
]=1 K 
Isitgichdan olgan issiqlik miqdori 
skalyar kattalik bo‘lib, Q
1
harfi 
bilan belgilanadi. [Q
1
]=1 J 
Sovitgichga bergan issiqlik miqdori 
skalyar kattalik bo‘lib, Q
2
harfi bilan belgilanadi. [Q
2
]=1 J 
4 taktli issiqlik dvigatellarining ishlash prinsipini 1 – bo‘lib 
fransuz injineri Saddi Karno tushuntirib berdi. 
Chaqnashlar soni (x – silindrlar soni): 
x
t
2
N
2
x
n
×
=
×
n
=
2 ta adiobata va 2 ta izoterma 
o‘tishlardan iborat bo‘lgan 
yopiq siklga 
Karno sikli
deyiladi. 
Karno sikli asosida ishlovchi issiqlik dvigatellariga 
ideal issiqlik 
dvigatellari
deyiladi. 
%
100
T
T
T
1
2
1
×
-
=
h
Ideal issiqlik dvigatellarining foydali ish koeffitsienti 62 % dan 
oshmaydi. 
Real issiqlik dvigatellarining foydali ish koeffitsienti: 
%
100
Q
A
A
%;
100
Q
A
%;
100
Q
Q
Q
2
1
1
2
1
×
+
=
h
×
=
h
×
-
=
h
Oladigan issiqlik miqdoriga nisbatan ko‘proq ish bajaradigan 
hayoliy mashinaga 
1 – tur abadiy dvigatel (perpettum mobile)
deyiladi. 
SUYUQLIK VA QATTIQ JISMLARNING XOSSALARI 
52. Bug‘lanish jarayoni. Kondensatsiya 
Moddalarning suyuq holatdan bug‘ holatiga o‘tishi 
bug‘lanish
deyiladi. 
Bug‘lanayotgan suyuqlik sirtidan vaqt birligida molekulalarning 
uchib chiqish tezligi 
suyuqlikning bug‘lanish tezligi
deyiladi. 
Bug‘lanish tezligi suyuqlikning haroratiga, bug‘lanayotgan sirtning 
kattaligiga, tashqi atmosfera bosimiga bog‘liq bo‘ladi. 
m – massali moddani to‘la bug‘lantirish uchun zarur bo‘lgan 
issiqlik miqdori: 
Q=rm 
Bug‘lanish issiqligi
skalyar kattalik bo‘lib, Q harfi bilan 
belgilanadi. [Q]=1 J 
Solishtirma bug‘lanish issiqligi
skalyar kattalik bo‘lib, r harfi 
bilan belgilanadi. [r]=1 J/kg 
m
Q
r
=
Solishtirma bug‘lanish issiqligining fizik ma’nosi:
1 kg moddani 
to‘la bug‘lantirish uchun zarur bo‘lgan issiqlik miqdoriga aytiladi. 
Solishtirma bug‘lanish issiqligi 
(normal sharoitda va qaynash temperaturasida)
Modda nomi 
MJ/kg 
Modda nomi 
MJ/kg 
Suv 
2,3 
Efir 
0,4 
Ammiak (suyuq 
holda) 
1,4 
Simob 
0,3 
Spirt 
0,9 
Moddalarning bug‘ holatdan suyuq holatga o‘tishi 
kondensatsiya
deyiladi. 
Q=–rm 
Bug‘lar 2 xil to‘yingan va to‘yinmagan bug‘larga bo‘linadi. 
1. Suyuqlik o‘zining bug‘i bilan dinamik muvozanatda bo‘lsa, 
to‘yingan bug‘
deyiladi. 
2. Suyuqlik o‘zining bug‘i bilan dinamik muvozanatda bo‘lmasa, 
to‘yinmagan bug‘
deyiladi. 
Bir xil haroratda turgan to‘yingan bug‘ning zichligi, to‘yinmagan 
bug‘ning zichligidan katta bo‘ladi. 
ρ
to‘yingan
>ρ
to‘yinmagan
Havoda suv bug‘larining bo‘lishi 
havoning namligi
deyiladi. 
Havo namligi 2 xil absolyut va nisbiy namlikka bo‘linadi. 
1. 1 m
3
havodagi suv bug‘larining grammlarda olingan qiymatiga 
absolyut namlik
deyiladi. 
V
m
=
r
Absolyut namlik
skalyar kattalik bo‘lib, 
ρ
harfi bilan belgilanadi. 
[ρ
]=1 kg/m
3
2. Suv bug‘i parsial bosimining to‘yingan bug‘ bosimiga nisbatini 
foizlarda olingan qiymatiga 
nisbiy namlik
deyiladi. 
%
100
P
P
T
×
=
j
Nisbiy namlik
skalyar kattalik bo‘lib, 
φ
harfi bilan belgilanadi. 
[φ
]=1 % 
Suv bug‘i parsial bosimi
skalyar kattalik bo‘lib, P harfi bilan 
belgilanadi. [P]=1 Pa 
To‘yingan bug‘ bosimi
skalyar kattalik bo‘lib, P
T
harfi bilan 
belgilanadi. [P
T
]=1 Pa 

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 40 - 
- 40 - 
Nisbiy namlikni o‘lchaydigan asbob – 
Psixrometr
Boshqa gazlar bo‘lmaganda faqat suv bug‘i beradigan bosim 
parsial bosim
deyiladi. 
P=nkT 
Aniq bir joy uchun temperaturaning ihtiyoriy qiymatida parsial 
bosim bir xil bo‘ladi. 
To‘yingan bug‘ bosimi va zichligi temperatura ortishi bilan ortadi 
va aksincha. 
%
100
T
×
r
r
=
j
To‘yingan bug‘ bosimi hajmga bog‘liq emas. 
Aralashmaning nisbiy namligi: 
2
1
2
2
1
1
V
V
V
V
+
j
+
j
=
j
Suv bug‘lari to‘yinadigan temperatura 
shudring nuqtasi
deyiladi. 
Shudring nuqtasini o‘lchaydigan asbob – 
Gigrometr
Shudring nuqtasida to‘yingan bug‘ bosimi va parsial bosim 
tenglashadi, nisbiy namlik 100 % bo‘ladi. Nisbiy namlik 100 % 
bo‘lsa, suv bug‘lanmaydi. 
Suv uchun to‘yinish temperaturasi 4 ºC ga teng. Bunda 1 
l
suv 1 kg 
bo‘ladi. 
Bug‘lanish 0 ºC temperaturadan boshlab sodir bo‘la boshlaydi. 
Gazni (bug‘ni) siqish yo‘li bilan suyuqlikka aylantirib 
bo‘lmaydigan eng past temperatura