@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
- 10 -
- 10 -
Aylana radiusi
skalyar kattalik bo‘lib, R harfi bilan belgilanadi.
[R]=1 m
Aylana diametri
skalyar kattalik bo‘lib, D harfi bilan belgilanadi.
[D]=1 m
Aylanma harakat 2 xil bo‘ladi.
1. Aylana bo‘ylab tekis harakat – bunda chiziqli tezlikning moduli
o‘zgarmasdan (
υ
=const), yo‘nalishi uzluksiz o‘zgaradi.
2. Aylana bo‘ylab notekis harakat – bunda chiziqli tezlikning
moduli ham yo‘nalishi ham uzluksiz o‘zgaradi.
6. Aylanma harakatda tezlik vektorining o‘zgarishi quyidagicha:
(
)
0
da
360
da
300
2
da
270
3
da
240
2
da
180
3
da
120
2
da
90
da
60
0
da
0
cos
1
2
cos
2
o
o
o
o
o
o
o
o
o
2
1
2
2
2
1
=
u
D
Þ
=
a
u
=
u
D
Þ
=
a
u
=
u
D
Þ
=
a
u
=
u
D
Þ
=
a
u
=
u
D
Þ
=
a
u
=
u
D
Þ
=
a
u
=
u
D
Þ
=
a
u
=
u
D
Þ
=
a
=
u
D
Þ
=
a
u
×
a
-
=
u
D
a
u
u
-
u
+
u
=
u
D
Yerga
nisbatan
( )
0
2
2
2
T
C
4
T
3
D
4
T
B
T
A
=
u
D
u
=
u
D
=
u
D
u
=
u
D
÷
ø
ö
ç
è
æ
÷
ø
ö
ç
è
æ
÷
ø
ö
ç
è
æ
O‘ziga nisbatan
( )
u
=
u
D
u
=
u
D
=
u
D
=
u
D
÷
ø
ö
ç
è
æ
÷
ø
ö
ç
è
æ
÷
ø
ö
ç
è
æ
2
2
0
2
T
C
4
T
3
D
4
T
B
T
A
Asosiy formulalar:
t
L
;
t
N
;
N
t
T
;
t
=
u
=
n
=
j
=
w
pn
=
w
p
=
w
p
=
w
2
;
t
N
2
;
T
2
R
;
R
2
;
t
RN
2
;
T
R
2
w
=
u
pn
=
u
p
=
u
p
=
u
7. Aylana bo‘ylab notekis harakat yoki sun’iy yo‘ldoshlar,
sayyoralarning harakatida Kepler qonunlari o‘rinli bo‘ladi.
(3 – qonun)
2
2
2
1
3
2
3
1
T
T
R
R
=
12. Aylanma harakatni uzatish
Aylanma harakat quyidagi usullarda uzatiladi.
1. Aylanma harakat umumiy o‘qqa mahkamlangan jismlarda
uzatilayotgan bo‘lsa:
2
1
2
1
2
2
1
1
2
1
R
R
R
R
u
<
u
<
u
=
u
w
=
w
Disk ikki nuqtasining radiuslari farqi
Δ
R ga, tezliklari
υ
1
va
υ
2
bo‘lsa, diskning radiusini toping.
R
R
2
1
1
1
D
×
u
-
u
u
=
2. Aylanma harakat bir jismdan boshqa jismga tasma (zanjir) orqali
uzatilayotgan bo‘lsa:
υ
1
=υ
2
ω
1
R
1
=ω
2
R
2
R
1
>R
2
ω
1
<ω
2
υ
1
=υ
2
ω
1
n
1
=ω
2
n
2
n
1
>n
2
ω
1
<ω
2
Aylanuvchi jismning tishlar soni
skalyar kattalik bo‘lib, n harfi
bilan belgilanadi. [n]=1 ta
3. Friksion usulda uzatish:
υ
1
=υ
2
ω
1
R
1
=ω
2
R
2
R
1
>R
2
ω
1
<ω
2
υ
1
=υ
2
ω
1
n
1
=ω
2
n
2
n
1
>n
2
ω
1
<ω
2
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
- 11 -
- 11 -
13. Markazga intilma t
е
zlanish
Aylanma harakatda 2 xil tezlanish mavjud.
1. Tezlik moduli o‘zgarishini xarakterlovchi tezlanishga
tangensial
tezlanish
deyiladi.
t
t
a
o
t
u
-
u
=
u
D
=
r
r
r
r
Uning yo‘nalishi chiziqli tezlikning yo‘nalishi bilan mos tushadi
ya’ni aylanaga urinma bo‘ladi. Shuning uchun
urinma tezlanishi
ham deyiladi.
Tangensial tezlanish
vektor kattalik bo‘lib,
t
a
r
harfi bilan
belgilanadi. [a
t
]=1 m/s
2
2. Tezlik yo‘nalishi o‘zgarishini xarakterlovchi tezlanish
normal
tezlanish
deyiladi.
U doim aylana radiusi bo‘ylab markazga intiladi. Shuning uchun
markazga intilma tezlanish
ham deyiladi.
Normal tezlanish
vektor kattalik bo‘lib,
n
a
r
harfi bilan belgilanadi.
[a
n
]=1 m/s
2
R
R
t
t
sin
t
a
2
u
=
u
×
u
=
w
×
u
=
j
×
u
=
j
×
u
=
u
D
=
t
n
2
n
a
a
tg
R
a
r
r
r
r
=
a
u
=
R
1
~
a
const
n
=
u
2
n
~
a
const
R
u
=
2
n
~
R
const
a
u
=
Aylana bo‘ylab tekis harakatda: a
T
=a
n
; a
H
=a
n
Aylana bo‘ylab notekis harakatda: a
T
=a
n
+a
t
;
2
t
2
n
H
a
a
a
+
=
Asosiy formulalar:
n
n
n
n
n
2
2
n
2
2
2
n
2
2
n
2
n
2
n
a
R
2
T
;
R
a
2
1
;
R
a
;
2
a
;
a
T
R
4
a
;
t
R
N
4
a
;
R
4
a
;
R
a
;
R
a
p
=
p
=
n
=
w
pnu
=
wu
=
p
=
p
=
n
p
=
w
=
u
=
Harakatlanayotgan jism trayektoriyasining yoki vaqtining biror
paytdagi burchak tezligi
oniy burchak tezlik
deyiladi.
t
D
j
D
=
w
r
r
Ipga osilgan sharcha vertikaldan
α
burchakka og‘gan holda
gorizontal tekislikda aylanmoqda.
l
uzunlikdagi ipning aylanish
davrini toping.
a
×
a
=
u
a
=
w
a
p
=
n
a
p
=
sin
cos
g
cos
g
cos
g
2
1
g
cos
2
T
l
l
l
l
14. Aylana bo‘ylab notekis harakat
Vaqt birligida burchak tezligining o‘zgarishi
burchak tezlanishi
deyiladi.
Burchak tezlanishi
vektor kattalik bo‘lib,
e
r
harfi bilan
belgilanadi. [
ε
]=1 rad/s
2
=1 s
–2
t
t
o
w
-
w
=
w
D
=
e
r
r
r
r
t
o
e
+
w
=
w
r
r
r
Boshlang‘ich burchakli tezlik
vektor kattalik bo‘lib,
o
w
r
harfi
bilan belgilanadi. [
ω
]=1 rad/s=1 s
–1
Burilish burchagi
yoki
burchak ko‘chish
vektor kattalik bo‘lib,
j
r
harfi bilan belgilanadi. [
φ
]=1 rad (radian) yoki (gradus)
e
w
-
w
=
j
e
+
w
=
j
p
=
j
=
j
2
;
2
t
t
;
N
2
;
R
L
2
o
2
2
o
t
2
N
;
4
;
t
4
N
;
t
2
o
o
o
o
n
+
n
=
p
w
+
w
=
n
p
w
+
w
=
w
+
w
=
j
R
R
t
t
R
R
t
a
o
o
o
t
e
=
w
-
w
=
w
-
w
=
u
-
u
=
R
a
;
R
a
2
n
t
w
=
e
=
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
- 12 -
- 12 -
15. Gorizontal otilgan jism harakati
Gorizontal otilgan jismning harakat trayektoriyasi parabolaning bir
qismidan iborat bo‘lib, 2 ta harakatda ishtirok etadi.
1 – gorizontal o‘q bo‘ylab tekis harakatlanadi.
2 – vertikal o‘q bo‘ylab erkin tushadi.
1. Bu ikkala harakatda ham jismning tushish vaqtlari teng bo‘ladi.
( )
o
o
x
y
y
o
2
o
2
2
o
2
y
2
x
y
o
x
o
o
2
gh
2
gt
tg
2
gh
sin
gh
2
sin
gt
cos
gh
2
gt
gh
2
gt
g
h
2
S
;
t
S
g
h
2
t
;
2
gt
h
u
=
u
=
u
u
=
a
=
u
ï
î
ï
í
ì
a
=
a
=
u
a
u
=
u
ï
ï
î
ïï
í
ì
+
u
=
u
+
u
=
u
u
+
u
=
u
î
í
ì
=
=
u
u
=
u
ï
ï
î
ïï
í
ì
u
=
u
=
=
=
2. Gorizontal otilgan jismning trayektoriya tenglamasi:
2
2
o
o
2
x
2
g
y
t
S
x
2
gt
h
y
×
u
=
ïî
ï
í
ì
u
=
=
=
=
3. Gorizontal otilgan jismning t vaqtdagi normal va tangensial
tezlanishlarini hamda egrilik radiusini toping:
( )
( )
( )
o
3
2
2
o
2
2
o
2
t
2
2
o
o
n
g
gt
R
gt
t
g
a
gt
g
a
u
+
u
=
+
u
=
+
u
u
=
Egrilik radiusi
skalyar kattalik bo‘lib, R harfi bilan belgilanadi.
[R]=1 m
4. Gorizontal otilgan jismning to‘la tezlanishi vaqtning ihtiyoriy
momentida trayektoriyaning ihtiyoriy nuqtasida doimo erkin tushish
tezlanishiga teng bo‘ladi va yerga tik (perpendikulyar) yo‘naladi.
2
t
2
n
n
t
n
t
a
a
g
;
a
a
g
+
=
+
=
r
r
r
Do'stlaringiz bilan baham: 
