@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
- 4 -
- 4 -
Fizik birliklarning old qo‘shimchalari
Nomi
Belgisi Qiymati Nomi
Belgisi
Qiymati
Karrali
Ulushlari
iota
Y
10
24
detsi
d
10
–1
zetta
Z
10
21
santi
c
10
–2
eksa
E
10
18
milli
m
10
–3
peta
P
10
15
mikro
µ
10
–6
tera
T
10
12
nano
n
10
–9
giga
G
10
9
piko
p
10
–12
mega
M
10
6
femto
f
10
–15
kilo
k
10
3
atto
a
10
–18
gekto
h
10
2
zepto
z
10
–21
deka
da
10
1
iokto
y
10
–24
1 km=1000 m
1 µm=10
–6
m
50 cm=50·10
–2
m=0,5 m
1 mA=10
–3
A
50 ms=50·10
–3
s
6. Jismning boshlang‘ich vaziyati bilan oxirgi vaziyatini
tutashtiruvchi kesma
ko‘chish
deyiladi.
Ko‘chish
vektor
kattalik
bo‘lib,
S
r
harfi bilan
belgilanadi. [S]=1 m (metr)
7.
Vaqt – fazoning obyektiv o‘lchovidir.
Vaqt
skalyar kattalik bo‘lib, t harfi bilan belgilanadi. [t]=1 s
(sekund)
1 min=60 s; 1 soat=3600 s
Koordinatalar sistemasi:
Kosinuslar teoremasi:
a
2
=b
2
+c
2
–2bccos
α
b
2
=a
2
+c
2
–2accos
β
c
2
=a
2
+b
2
–2abcos
γ
Aylana uzunligi:
L=2
π
R=
π
D
π≈
3,14;
π
=180º
Grek alifbosi
Harf
Nomi
Harf
Nomi
Harf
Nomi
Aα
alfa
Iι
yota
Рρ
ro
Bβ
beta
Kκ
kappa
Σσ
sigma
Γγ
gamma
Λλ
lambda
Tτ
tau
Δδ
delta
Mμ
myu
Yυ
ipsilon
Eε
epsilon
Nν
nyu
Φφ
fi
Zζ
dzeta
Ξξ
ksi
Xχ
xi
Hη
eta
Οο
omikron
Ψψ
psi
Θθ
teta
Ππ
pi
Ωω
omega
2. Sanoq sist
е
masi.
Vе
ktor kattaliklar va ular ustidagi amallar
1. Kuzatuvchi tomonidan ihtiyoriy tanlab olingan qo‘zg‘almas jism
sanoq jism
deyiladi.
2. Sanoq jism bilan bog‘langan koordinatalar sistemasi va vaqtni
o‘lchaydigan asbob
sanoq sistemasi
deyiladi.
Pifagor teoremasi:
a
2
+b
2
=c
2
ï
ï
ï
î
ï
ï
ï
í
ì
=
b
=
b
=
b
=
b
ï
ï
ï
î
ï
ï
ï
í
ì
=
a
=
a
=
a
=
a
ï
ï
ï
ï
î
ï
ï
ï
ï
í
ì
=
a
=
a
=
a
=
a
b
a
ctg
a
b
tg
c
a
cos
c
b
sin
a
b
ctg
b
a
tg
c
b
cos
c
a
sin
k
.
q
k
.
y
ctg
k
.
y
k
.
q
tg
g
k
.
y
cos
g
k
.
q
sin
3. Jismlarning ko‘chishi uning koordinatasiga qarab quyidagicha
aniqlanadi:
A(x
1
; y
1
) S
x
=x
2
–x
1
B(x
2
; y
2
) S
y
=y
2
–y
1
2
y
2
x
S
S
S
+
=
(
) (
)
2
1
2
2
1
2
y
y
x
x
S
-
+
-
=
(
) (
) (
)
2
1
2
2
1
2
2
1
2
z
z
y
y
x
x
S
-
+
-
+
-
=
4. Jism gorizontga nisbatan
α
burchak ostida S masofaga ko‘chgan
bo‘lsa, ko‘chishning gorizontal va vertikal (x va y o‘qdagi
proyeksiyalari) tashkil etuvchilari quyidagicha:
ï
ï
ï
ï
î
ïï
ï
ï
í
ì
»
»
»
»
+
»
+
=
+
=
ï
ï
ï
ï
î
ï
ï
ï
ï
í
ì
=
a
=
a
=
a
=
a
45
,
2
6
23
,
2
5
73
,
1
3
41
,
1
2
a
2
b
a
b
a
c
S
S
S
S
S
ctg
S
S
tg
S
S
cos
S
S
sin
2
y
2
x
y
x
x
y
x
y
Trigonometrik jadval:
y
vertikal
gorizontal x
shimol
g‘arb sharq
janub
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
- 5 -
- 5 -
3. To‘g‘ri chiziqli t
е
kis harakat va uning t
е
zligi
Jismning harakat trayektoriyasi to‘g‘ri chiziqdan iborat bo‘lib, teng
vaqtlar ichida teng masofalarni bosib o‘tsa,
to‘g‘ri chiziqli tekis
harakat
deyiladi.
Vaqt birligida bosib o‘tilgan yo‘l
tezlik
deyiladi.
t
S
r
r
=
u
Tezlik
vektor kattalik bo‘lib,
u
r
harfi bilan belgilanadi. [
υ
]=1 m/s
Tezlikni o‘lchaydigan asbob –
Spidometr, Radar
Tezlikning fizik ma’nosi:
tezlik 1 m/s bo‘lganida jism 1 s da 1 m
masofani bosib o‘tadi.
s
m
36
10
s
m
3600
1000
soat
km
1
=
=
soat
km
10
36
s
m
1
=
s
m
25
s
m
36
10
90
soat
km
90
=
×
=
( )
s
m
17
s
m
6
,
16
s
m
60
1000
min
km
1
»
=
=
soat=hour (h)
9 km/h=2,5 m/s
18 km/h=5 m/s
27 km/h=7,5 m/s
36 km/h=10 m/s
54 km/h=15 m/s
72 km/h=20 m/s
90 km/h=25 m/s
108 km/h=30 m/s
180 km/h=50 m/s
360 km/h=100 m/s
1. To‘g‘ri chiziqli tekis harakatda tezlik o‘zgarmas (
υ
=const
)
bo‘ladi.
Grafik ostidagi (ustidagi)
bo‘yalgan soha bosib o‘tilgan
yo‘lga teng.
S=
υ
·t
2. To‘g‘ri chiziqli tekis harakatda harakat tenglamalari:
Koordinata
skalyar kattalik bo‘lib, x va y harfi bilan belgilanadi.
[x va y]=1 m
x
o
, y
o
– boshlang‘ich koordinata
υ
x
,
υ
y
– tezlikning proyeksiyalari
x=x(t)
→
x=±x
o
±υ
x
t
y=y(t)
→
y=±y
o
±υ
y
t
3. Jismlarning harakat tenglamalari berilgan bo‘lsa, ularning
uchrashuv joyi va vaqti so‘ralsa, harakat tenglamalari
tenglashtiriladi.
2
1
2
2
o
2
1
1
o
1
x
x
t
x
x
t
x
x
=
î
í
ì
u
+
=
u
+
=
4. Koordinata grafigining burchak tangensi tezlikka teng.
tg
α=υ
5. Tezlikning gorizontal va vertikal (x va y o‘qdagi proyeksilari)
tashkil etuvchilari quyidagicha:
2
y
2
x
y
x
x
y
x
y
ctg
tg
cos
sin
u
+
u
=
u
ï
ï
ï
ï
î
ïï
ï
ï
í
ì
u
u
=
a
u
u
=
a
u
u
=
a
u
u
=
a
4. Harakatning nisbiyligi
1. Harakatlanayotgan jismning nisbiy tezligi tinch turgan jismga
nisbatan quyidagicha:
Yerga nisbatan:
υ
n
=υ+υ
o
υ
n
=υ–υ
o
2. Harakatlanayotgan jismning nisbiy tezligi harakatlanayotgan
jismga nisbatan quyidagicha:
O‘ziga nisbatan:
υ
n
=υ–υ
o
υ
n
=υ+υ
o
3. Ikki jism qarama – qarshi harakatlansa, nisbiy tezlik quyidagicha:
υ
n
=υ
1
+υ
2
l
1
+
l
2
=(
υ
1
+υ
2
)t
4. Ikki jism parallel harakatlansa nisbiy tezlik quyidagicha:
υ
n
=|
υ
1
–υ
2
|
l
1
+
l
2
=|
υ
1
–υ
2
|t
5. Jism ko‘prik (tunnel)da harakatlansa:
l
1
+
l
2
=υ
·t
6.
Kengligi S, oqim tezligi
υ
o
bo‘lgan daryodan suzuvchi
υ
tezlikda
qirg‘oqqa perpendikulyar suzib o‘tishda L masofaga surildi.
S=
υ
·t
L=
υ
o
·t
2
o
2
n
u
+
u
=
u
7. Ikki jism bir – biriga nisbatan
α
burchak ostida harakatlanayotgan
bo‘lsa, nisbiy tezlik quyidagicha:
a
u
u
-
u
+
u
=
u
cos
2
2
1
2
2
2
1
n
8. Ikki jism
yerga nisbatan
α
burchak ostida harakatlanayotgan
bo‘lsa, natijaviy tezlik quyidagicha:
a
u
u
+
u
+
u
=
u
cos
2
2
1
2
2
2
1
n
Xulosa:
Nisbiy tezlik
→→υ
n
=|
υ
1
–υ
2
|
←→υ
n
=υ
1
+υ
2
2
2
2
1
n
u
+
u
=
u
a
u
u
-
u
+
u
=
u
cos
2
2
1
2
2
2
1
n
Natijaviy tezlik
→→υ
n
=υ
1
+υ
2
←→υ
n
=|
υ
1
–υ
2
|
2
2
2
1
n
u
+
u
=
u
a
u
u
+
u
+
u
=
u
cos
2
2
1
2
2
2
1
n
0
х
,m
t
,s
х
0
0
y
,m
t
,s
y
0
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
- 6 -
- 6 -
5. To‘g‘ri chiziqli tekis o‘zgaruvchan harakat
Jismning harakat trayektoriyasi to‘g‘ri chiziqdan iborat bo‘lib,
tezligining bir xilda o‘zgarishi bilan boradigan harakat
to‘g‘ri
chiziqli tekis o‘zgaruvchan harakat
deyiladi.
Bunday harakatlar 2 xil tekis tezlanuvchan va tekis sekinlanuvchan
bo‘ladi.
1. Jismning tezligi bir xilda oshishi bilan
boradigan harakat
tekis
tezlanuvchan harakat
deyiladi.
2. Jismning tezligi bir xilda kamayishi bilan boradigan harakat
tekis
sekinlanuvchan harakat
deyiladi.
Vaqt birligida tezlikning o‘zgarishi
tezlanish
deyiladi.
t
t
a
o
u
-
u
=
u
D
=
r
r
r
r
Tezlanish
vektor kattalik bo‘lib, a
r
harfi bilan belgilanadi. [a]=1
m/s
2
Do'stlaringiz bilan baham: 
