Q. Shodiyeva nutq 0 ‘stirish uslubiyoti

N u tq tovush tom onining to'g'riligi.
Agar ta rb iy a c h in in g
nutqi a n iq b o ‘lsa, ju m la la m i, s o ‘zlarni va h a r bir tovushni aniq 
talaffuz etsa, b o lala r o n a tilining tov u sh tom onini muvaffaqiyatli 
o ‘zlashtira oladilar.
K o ‘p h o lla rd a , ayrim tarb iy ac h ila r tovushlarni n o a n iq t a ­
laffuz e ta d ila r , s o ‘zning tarkibidagi ayrim tovushlarni tushirib 
ketadilar, t o v u s h la r o ‘rnini alm ashtiradilar.
2. A d abiy til normalariga m uvofiq to'g'ri talaffuz.
Tarbiyachi 
adabiy til norm alariga amal qilishi, o ‘z nutqida turli mahalliy s o kz- 
larni ishlatmasligi, so‘z urg‘ularini t o lgkri ishlatishi lozim.
3. N u t q n i n g i n to n a t s i o n - i f o d a v i y v o s ita la r id a n t o ‘g ‘ri
foydalanish.
N u t q d a fikrlar, h is-tuy g kularni aniq ifoda etish lozim. 
B u n g a f a q a t s o ‘z la r y o r d a m i d a g i n a e m a s , balki n u t q n i n g
in to n a tsio n -ifo d av iy vositalaridan: o \ o z kuchi, te m p , t o kxtam , 
ritm, urg‘u va h okazolardan foydalanish orqali erishiladi.
T a r b iy a c h in in g s h e ’r, ertak va hikoyalar o kqib b erayotganda 
ushbu v osita la rdan o'rinli foydalanishi bolalar asar m az m u n in i

---

yaxshi tushunib olishlari va o n a tilining g o ‘zaIligini his etishlariga 
y ordam beradi.
Tarbiyachining b ir xil ohangdagi nutqi k ich k in to y la m i zerik- 
tiradi, asar m azm u niga b o ‘lgan qiziqishini susaytiradi. Bunday 
nutq ni eshitishdan zerikkan bola b oshqa narsa larg a chalg‘iydi, 
so 'ng ra tarbiyachining n u tq ig a butu nlay q u lo q solm ay q o kyadi.
4. Tarbiyachi nuiqining j o ‘shqin, intonatsiyaga boy bolishi.
Shoshilib gapirish s o ‘zlar tarkibidagi to v u sh la rn i n o a n iq talaffuz 
etilishiga sabab b o ‘ladi. S h u n in g u c h u n b o l a l a r bilan nutqiy 
m u lo qotda b o l g a n d a shoshilm asdan, o ‘r la c h a te m p d a (tezlikda) 
gapirish kerak. Bunday t e m p d a gapirish n u t q n in g an iq b o klishini 
t a ’m inlayd i, a k s in c h a , t e z t e m p n u t q n i n g bu z ilis h ig a sabab 
b o ‘ladi, uni idrok qilishni qiyinlashtiradi.
Tarbiyachi ovozdan t o kg*ri foydalanishi lozim . H a d d a n tash- 
qari baland gapirish bolalarni c h arch atadi. A g a r ovoz past va 
kuchsiz bo'lsa, bolalar m ash g 'u lo td a zerikadilar.
5. Tarbiyachi nutqining aniq, od d iy bo
‘
lish i, fik r la r izchiliik
b ila n b ir-b irig a b o g 'la n ib , tu s h u n a r li ifo d a la n is h i.
B o la la r 
tarbiyachidan, k a tta la rd an tovush va s o ‘z la rn i t o ‘g kri talaffuz 
e ti s h n i o kr g a n i b g i n a q o l m a s d a n , b a lk i t i n g l a g a n e r t a k va 
hikoyalarining m az m un in i aniq, qiziqarli ta r z d a qayta hikoya qila 
olishga, tevarak-atrofni kuzatish natijasida o lg a n taassurotlarini 
so ‘zlab berishga, o kz fikrlarini ketm a-k etlik bilan bayo n etishga, 
xulosalar qilishga ha m o krganadilar.
Nutqda biidiriladigan m azm unni bolalarga tushunarli, qiziqarli, 
b o g klangan holda y e tk a z a olish ta rb iy a c h i n u t q in i n g zaruriy 
xususiyatlaridan hisoblanadi.
Tarbiyachi fikrini k etm a-ketlik bilan b a y o n etishi, o 'z nutqini 
tushunarsiz sokzlar, m u rak kab va u zu n j u n ila la r bilan qalashtirib 
tashlamasligi kerak. A gar tarbiyachining n u tq i qisqa ju m lalard an 
iborat b o klsa, uni bolalar oso n o'zlashtiradilar. A ksincha, nutqdagi 
ju m la la r uzun dan uzoq b o klsa, n u tq n in g m a z m u n in i tushunib 
olish ju d a qiyin b o kladi.
6. Tarbiyachi lug'atining boy b o lish i.
T a rb iy a c h i o ‘z nutqida 
so kzlam i to ‘gkri va aniq ishlata olsa, u holda u n in g nutqi bolalarga 
tushunarli b o kIadi. 0 ‘zbek tilining Iug‘ati j u d a h a m boy, u d o im o
yangi s o ‘zlar bilan to 'ldirib boriladi, iste’m o l d a n c h iq q a n s o kzlar 
y o kqolib boradi. T a r b iy a c h i b o la la r b ila n n u t q i y m u lo q o td a
b o ‘lganda, ularn in g yo shin i hisobga olib, o n a tilining lugkat 
boyligidan keng fo ydalan m o g ki lozim.

---

S o ‘zlarni t o ‘g ‘ri tanlash tarbiyachi nutqini ifodali, m azm u nli 
b o'lish im t a ’m inlaydi.
Yangi s o ‘z!arni ishlatishga j u d a ehtiyotlik bilan yondashish 
kerak. B u n d a u s h b u la m i hisobga olish lozim:
— b irin c h id a n , bolaning yoshini hisobga olib s o ‘z tanlash;
— ik k in c h id a n , do im o yangi s o ‘zlam i lug'atiga kiritish, lug‘a- 
tida b or b o ‘lgan so 'zlarn i faollashtirish, ularning ah am iy atini 
t u s h u n t i r i s h .
Xulosa qilib aytganda, tarbiyachining hikoyasi t o ‘liq, chiroyli, 
s o ‘zlari t o ‘g ‘ri ta n la b o lin g a n , g r a m m a t ik t o m o n d a n t o ‘g ‘ri 
shakllangan, m a z m u n li va ifodali, m an tiq an bo g‘langan b o ‘lishi 
kerak.
T a rb iy a c h i hikoya qilib berishda sinonim lardan, o ‘xshatish 
va hikoya s o ‘z la rd an foydalanishi zarur. Bu tarbiyachi nutqining 
ifodali, jo z ib a li, m a z m u n a n bo y b o l is h i n i t a ’minlaydi. Sh u - 
ningdek, tarb iy ac h i o ‘z n utq id a xalq o g ‘zaki ijodidan (m aqol, 
m atai, te z a y tish , to p is h m o q va h.k.), frazeologik s o ‘zlardan 
o'rinli fo ydalanishi kerak.
7. 
T arbiyachi nutqining sa m im iy bo'lishi.
Tarbiyachi bolalar 
bilan ishlash ja r a y o n id a n u tq in in g quyidagi jihatlariga e ’tibor 
berishi lozim :
1. O n a tilidagi h a m m a tovushlarni t o lg kri talaffuz etishi, 
nutqidagi k am chiliklarni b a rta ra f etishi.
2. Sof, aniq -ravsh an nutqqa ega b o lishi, ya’ni diksiyasi yaxshi 
b o lis h i.
3. N u t q i d a adabiy talaffuzdan (so'zlardan) foydalanishi, ya’ni 
orfoepik n o rm a larg a rioya qilishi.
4. B ayon 
etiladigan 
fikrlarning 
m azm uniga qarab into- 
natsiya vo sitalaridan (ovoz k uchi, tem pi, urg‘u, t o ‘xtam , ritm, 
tem p , o h a n g ) t o ‘g ‘ri foydalanishga harakat qilishi.
5. Bolalar bilan nutqiy m u lo q o td a b o l g a n d a yengil, sekin 
tem pdagi, o ‘r ta c h a baland ovozdagi n u tq d an foydalanishi.
6. B o lalarning yoshiga q a ra b hikoya m atnining m az m u nin i 
bayon e tish d a sin o n im , o m o n im la rd a n va kinoya so’zlardan, xalq 
o g ‘zaki ijod iyo tinin g n a m u n a la rid a n foydalanishi.
7. N u t q n i n g g ram m atik to m o n ig a e 'tib o r bergan holda fik- 
rini izchillik b ilan , bir-biriga b o g ‘lab bayon etishi.
8. B o la la r bilan s o 'z la s h g a n d a baland to n d a gapirm aslik, 
q o ‘pol s o ‘z la r d a n (adabiy til n orm alariga t o ‘g ‘ri kelmaydigan, 
m an tiqsiz s o ‘z la rd a n ) foydalanmaslik.

---

3* § . Tarbiyachining o ‘z nutq in i takom illashtirish 
u stida ishlashining zaru rlig i
Nutqdagi kam chiliklarni o 'z vaq tid a b a r t a r a f etmaslik nati- 
jasida yillar o ‘tishi bilan b u n uq son lar m u sta h k a m la n ib , kishilar 
uni sezmay h a m qoladi.
N u tq id a kamchiligi b o i g a n tarbiyachi b o lala r bilan ishlashi 
m u m k in emas.
K o ‘p c h ilik k a tta la r n u tq id a g i n u q s o n l a r n i b a r t a r a f etish 
m u m k in em as, deb hisoblaydilar. Lekin b u fikr t o ‘g ‘ri em as. 
0 ‘z nutqi ustida doimiy va q a t ’iy ishlagan tarbiyachi nuqsonlarini 
b a r t a r a f e ti s h i m u m k i n . A y n iq s a , t a r b i y a c h i o ‘z n u t q i d a
sirg'aluvchi