Punktuatsiya

Bog‘langan qo‘shma gaplar.
2. Ergash gapli qo‘shma gaplar.
3. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
11
 
M.Asqarova esa qo‘shma gaplarni qismlarining mazmun munosabati, tuzilishi va bog‘lanish
yo‘llari asosida 2 guruhga ajratdi:
1. Bog‘langan qo‘shma gaplar. 2. Ergashgan qo‘shma gaplar.
12
 
Olima bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni bog‘langan va ergashgan qo‘shma gaplarning 
«o‘tkinchi tipi» hisoblab, uni alohida tur sifatida ajratmaydi.
R.Sayfullayeva esa qo‘shma gaplarni formal-funksional jihatdan tadqiq etib, uning quyidagi 
turlarini farqlaydi: 
1. [WPm, WPm] tipik ko‘rinishli qo‘shma gaplar
. (Teng tarkibli qo‘shma gaplar) Bunday 
qo‘shma gaplarning mohiyati shundaki, qo‘shma gap tarkibiy qismlarining markazi sanalgan 
kesimlar mustaqil qo‘llana oladi. Shu sababli bunday gaplar tarkibiy qismiga nuqta qo‘yib, ularni 
mustaqil sodda gaplarga ajratish mumkin.
2. [WPm WPm] tipik ko‘rinishli qo‘shma gaplar
. (Tobe tarkibli qo‘shma gaplar). Bu 
turdagi qo‘shma gaplarda birinchi gapning markazi (WPm) tasdiq-inkor, mayl, zamon, shaxs-son 
kabi ma’no va ko‘rsatkichlarga ega bo‘lsa-da, mustaqil sodda gap markazini shakllantira olmaydi, 
shu sababli doim tobe mavqeda keladi.
3. [WPm WPm] tipik ko‘rinishli qo‘shma gapla
r. (Mutanosib tarkibli qo‘shma gaplar). 
Bunday qo‘shma gaplarning mohiyati shundaki, ma’lum bir ma’noni ifodalash vazifasini bajarish 
9
Mahmudov N. Ergash gapli qo‘shma gaplarda shakl va mazmun // A.Nurmonov va boshqalar. О‘zbek tilining 
mazmuniy sintaksisi. - Toshkent: Fan, 1992. - B.232. 
10
Ko‘rsatilgan asar. - B.233. 
11
Abdurahmonov G‘. Qo‘shma gap sintaksisi asoslari. - Toshkent: О‘zFA, 1958. - B.11. 
12
Asqarova M. Hozirgi zamon o‘zbek tilida qo‘shma gaplar. - Toshkent: О‘zFA, 1960. - B.7; G‘ulomov A., 
Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. - Toshkent: О‘qituvchi, 1987.

---

39 
uchun har ikkala qism tarkibidagi /Pm/lar bir-birini taqozo qiladi, biri ikkinchisiz shu ma’no va 
vazifada qo‘llana olmaydi.
13
Ko‘rinadiki, R.Sayfullayeva o‘zbek nutqida voqelanuvchi qo‘shma gaplarning bog‘lovchili, 
bog‘lovchisiz nutqiy ko‘rinishlarini 3 asosiy tipga birlashtiradi. Tilshunos G‘.Hoshimov esa 
R.Sayfullayeva ko‘rsatgan 3 turli qo‘shma gaplarga qo‘shimcha tarzda 4 turni tavsiya etadi. U bu 
turdagi qo‘shma gapni ergash gapli qo‘shma gapning [WPm WPm] qolipli turi sifatida ajratadi.
14
Anglashiladiki, an’anaviy sintaksisda ajratilgan qo‘shma gaplarning bog‘langan, ergashgan 
va bog‘lovchisiz turlariga formal-funksional tahlilda qo‘shma gaplarning [WPm, WPm],
[WPm WPm], [WPm WPm], [WPm WPm] kabi turlarini qarama-qarshi qo‘yiladi. 
Tilshunoslikda qo‘shma gaplar ifoda maqsadiga hamda emotsionalikka ko‘ra ham turlarga 
bo‘lib o‘rganiladi. Ifoda maqsadiga ko‘ra qo‘shma gaplar darak, so‘roq, buyruq gaplarga; 
emotsionallikka ko‘ra