Punktuatsiya

"Hozirgi o'zbek "(“Qo’shma gap sintaksisi”, “Punktuatsiya”) fanidan 
o'quv-uslubiy xarita 
Tuzuvchi: D.Lutfullayeva 
Ta'lim yo'nalishi: o'zbek tili va adabiyoti 
Ta'lim shakli: kunduzgi 
Fan o'qitiladigan davr: 6- semestr 
Umumiy yuklama: 55 soat 
Auditoriya soatlari: 36 soat 
Shundan: ma'ruza: 16 soat 
Amaliy mashg'ulot: 12 soat 
Laboratoriya mashg'uloti: 8 soat 
Mustaqil ta'lim: 19 soat 

---

33 
№ 
Fanlarning 
mavzulari (ishchi 
o'quv dasturi 
bo'yicha) 
Mavzu 
bo'yicha 
umumiy 
soatlar 
Mashg'ulot turlari bo'yicha rejalashtirilgan yuklama hamda baholash 
shakllari 
Ma
v
zu
b
o
'y
ich
a 
tav
siy
a 
etilad
ig
an
m
an
b
ala
r 
(is
h
ch
i 
o
'q
u
v
d
astu
rig
a 
aso
san
tar
tib
raq
am
id
a)
Ma
'r
u
za
Sh
u
ju
m
lad
an
, 
p
ed
ag
o
g
ik
tex
n
o
lo
g
iy
a 
aso
sid
a 
Ba
h
o
lash
s
h
ak
llar
i 
Am
aliy
s
em
in
ar
m
ash
g
u
lo
tlar
i 
Sh
u
ju
m
lad
an
, 
in
ter
ak
tiv
m
eto
d
lar
aso
sid
a 
B
ah
o
lash
s
h
ak
llar
i 
L
ab
ar
ato
ro
iy
a 
m
ash
Іu
lo
tlar
i 
Sh
u
ju
m
lad
an
, 
in
ter
fa
o
l 
m
eto
d
lar
aso
sid
a 
Ba
h
o
lash
s
h
ak
llar
i 
Mu
sta
q
il is
h
Mu
staq
il is
h
s
h
ak
li
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
1.
 
 
Qo'shma 
gap. 
Qo'shma 
gaplar 
tasnifi. 
 
2 
2 
 
 
 
JB 
 
 
JB
 
7 
Referat 
yozish 
 
2.
 
 
Bog'langan qo'shma 
gaplar. 
 
2 
2 
 
2 
 
JB
2 
 
JB
 
3 
Suhbat 
 
3.
 
 
Ergashgan qo'shma 
gap turlari.
 
4 
4 
 
2 
 
JB
2 
 
 
2,5 
Test, 
gram
matik 
topshir
iqlar 
tuzish 
 
 
 
 
OB
 
 
 
 
 
 
 
4.
 
 
Bog'lovchisiz 
qo'shma gaplar 
 
2 
2 
 
2 
 
JB
2 
 
 
2,5 
Test, 
gram
matik 
topshir
iqlar 
tuzish 
 
5.
 
 
Murakkab qo'shma 
gaplar. 
 
2 
2 
 
2 
 
JB
 
 
 
4,5 
Mavzu
ga oid 
jadvall
ar 
tuzish 
 
6.
 
 
O'zga 
gaplarning 
semantik-sintaktik 
tuzilishi. 
 
2 
2 
 
2 
 
JB
 
 
 
4 
Referat 
yozish 
 
7.
 
 
Punktuatsiya. Tinish 
belgilarining turlari 
va ishlatilish 
qoidalari. 
 
2 
2 
 
2 
 
JB
2 
 
 
3 
Suhbat 
 
 
OB 
 
 
 
OB 
 
 
 
 
 
 
 
YaB
 
16 
4 
Ya
B 
12 
8 
 
8 
8 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

34 
"Tasdiqlayman" 
Kafedra mudiri 
_____ D.Lutfullayeva
"___"_____2007 - yil 
DASTUR BAJARILISHINING KALENDAR REJASI 
(Ma'ruza, amaliy va tajriba mashg'ulotlari, kurs ishlari) 
Fakultet: filologiya 
Bosqich: 3 
Fan nomi: "Hozirgi o'zbek tili" 
Ma'ruza o'qiydi: filol.f.d. D.Lutfullayeva 
№ 
Mashg'ul
ot shakli 
Mavzu nomi 
Mashg'ulot 
Yuklama 
O'qituvchi
im
zosi
S
ana
si
Va
qti
Auditoriya
Reja-
lashti
rilgan 
B
ajar
il
ga
n
 
6-semestr 
 
 
 
 
 
 
1. 
Ma'ruza 
Qo'shma gaplar. Qo'shma gaplar 
tasnifi. 
2 
2. 
Ma'ruza 
Bog'langan qo'shma gaplar. 
2 
3. 
Ma'ruza 
Ergashgan 
qo'shma 
gaplar. 
Ergash 
gapni 
bosh 
gapga 
bog'lovchi vositalar. 
2 
4. 
Ma'ruza 
Ergash gaplarning turlari. 
4 
 
ОB 
 
 
 
 
 
 
 
5. 
Ma'ruza 
Bog'lovchisiz qo'shma gaplar. 
2 
6. 
Ma'ruza 
Murakkab qo'shma gaplar. 
2 
7. 
Ma'ruza 
O'zga gaplarning semantik-
sintaktik tuzilishi. 
2 
8. 
Ma'ruza 
Punktuatsiya. Tinish 
belgilarining turlari va ishlatilish 
qoidalari. 
2 
1. 
Amaliy 
Qo'shma gap turlari. Bog'langan 
qo'shma gaplar. 
2 
2. 
Amaliy 
Ergashgan qo'shma gap turlari. 
2 
3. 
Amaliy 
Bog'lovchisiz qo'shma gaplar. 
2 
4. 
Amaliy 
Murakkab qo'shma gaplar. 
2 
5. 
Amaliy 
O'zga gap. 
2 
6. 
Amaliy 
Tinish belgilarining turlari, 
ishlatilish qoidalari. 
2 
1. 
Tajriba 
Bog'langan qo'shma gaplar.
2 
2. 
Tajriba 
Ergashgan qo'shma gaplar. 
2 
3. 
Tajriba 
Bog'lovchisiz qo'shma gaplar. 
Murakkab qo'shma gaplar. 
2 
4. 
Tajriba 
Tinish belgilari. 
2 
 
YaB 
 
 
 
 
 
 
 
Jami 
36 

---

35 
“HOZIRGI O’ZBEK TILI” (“QOSHMA GAP SINTAKSISI”, “PUNKTUATSIYA”) 
FANIDAN MA’RUZALAR MATNI 
 
 
MAVZU: Qo‘shma gap. Qo‘shma gaplar tasnifi 
 
REJA: 
1. Qo‘shma gaplarning tadqiqi masalasi. 
2. Qo‘shma gaplar tasnifi masalasi. 
3. Qo‘shma gaplarning qismlari miqdoriga ko‘ra turlari: ikki komponentli qo‘shma gaplar,
ko‘p komponenli qo‘shma gaplar. 
4. Ikki komponentli qo‘shma gaplarning turlari:
a) bog‘langan qo‘shma gaplar;
b) ergashgan qo‘shma gaplar; 
v) bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. 
5. Xulosa.
1
Qo‘shma gap til sintaktik sathining oliy birligidir. Sodda gap ham sintaktik sath birligi
hisoblansa-da, u qo‘shma gapga qaraganda ancha ixcham birlikdir. Har ikki nutqiy birlik 
kommunikativ vazifa ifodalashi jihatidan umumiylik belgisiga ega bo‘lsa-da, tilda alohida qurilish 
qolipiga egaligi, semantik-sintaktik tarkibi jihatidan o‘zaro farqlanadi.
An’anaviy sintaktik nazariyalarda qo‘shma gaplar mazmuni, grammatik tuzilishi hamda 
ohangiga ko‘ra bir butunlikni tashkil etgan, ikki yoki undan ortiq sodda gaplarning bog‘lovchi 
yoki bog‘lovchi vazifasidagi vositalar yordamida birikuvidan tuzilgan sintaktik qurilmalar tarzida 
talqin etilsa
2
, shakl-vazifaviy tadqiq usulida qo‘shma gaplar ikki va undan ortiq shakllangan 
kesimli, ya’ni [WPm + WPm] qurilishli gaplar sifatida talqin etiladi.
3
Qo‘shma gaplar birdan ortiq sodda gaplarning yoki ikki va undan ortiq kesimlarning 
birikishidan tarkib topgan bo‘lsa-da, uning tarkibiy qismlari yaxlit bir umumiy fikrni aks ettirishga 
xizmat qiladi. Qo‘shma gapni tashkil etuvchi bu qismlar turli bog‘lovchilar yoki bog‘lovchi 
vazifasidagi vositalar yordamida yoxud ohang bilan o‘zaro birikadi.
Hozirgi zamon jahon tilshunosligi qo‘shma gaplarni o‘rganish yuzasidan katta yutuqlarga 
erishdi. Turkiyshunoslikda, xususan, o‘zbek tilshunosligida ham qo‘shma gap va uning tabiati 
masalasi maxsus o‘rganildi. Ammo uzoq vaqt davomida qo‘shma gaplar, asosan, bir jihatdan 
tadqiq etildi. Qo‘shma gap haqidagi sintaktik nazariyalar, asosan, rus tilshunosligida shakllangan 
qo‘shma gap nazariyalari qolipi asosida yaratildi. Buning natijasida qo‘shma gaplar, asosan, 
shakliy tuzilishi asosida o‘rganildi, qo‘shma gaplarning semantik tuzilishi masalasi ilmiy tahlildan 
chetda qoldi. Tabiiyki, bunday yo‘l til hodisalarini to‘g‘ri tushunishga imkon bermaydi. Faqat 
so‘nggi yillardan boshlab qo‘shma gaplarni o‘zbek tilining ichki xususiyatlarini hisobga olgan 
holda tadqiq etishga jiddiy kirishildi.
О‘zbek tilshunosligida qo‘shma gaplarga oid ilk asar 1941- yilda H. G‘oziyev tomonidan 
yaratildi. Olimning «Hozirgi zamon o‘zbek tilida ergash gaplarning sostavi» nomli asarida 
qo‘shma gaplarning tuzilishi haqida ma’lumot berildi. 1955- yilda F. Kamolning qo‘shma 
gaplarning maqomi, tasnifi masalasiga oid asari e’lon qilindi.
4
1
Ma’ruza matnini tayyorlashda G’. Abdurahmonov, M. Asqarova, R. Sayfullayevalarning qo’shma gaplar 
tadqiqiga oid ishlaridan unumli foydalanildi. 
2
Abdurahmonov G‘. Qo‘shma gap. - Toshkent. 1957. Shu muallif. Qo‘shma gap sintaksisi asoslari. - Toshkent: 
О‘zFA. 1958; Asqarova M. Hozirgi zamon o‘zbek tilida qo‘shma gaplar. - Toshkent: О‘zFA. 1960; va boshqalar.
3
Sayfullayeva R. Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma gaplarning shakl- funksional talqini. - Toshkent: Fan, 1994.
- B. 28. 
4
F.Kamol. Qo‘shma gaplarga doir masalalar. - Toshkent. 1955; Yana qarang. Nurmonov A. О‘zbek 
tilshunosligi tarixi. - Toshkent: О‘zbekiston. 2002. - B. 207.

---

36 
60 - yillarga kelib, qo‘shma gaplarning sintaktik tuzilishi, turlari masalasi 
G‘.Abdurahmonov, M.Asqarova asarlarida ilmiy jihatdan asoslab berildi.
5
So‘nggi yillarda qo‘shma gaplarni semantik-sintaktik hamda shakl-vazifaviy yo‘nalishda 
o‘rganishga qiziqish kuchaydi. Buning natijasida sintaktik birliklarni umumiylik-xususiylik 
dialektikasi asosida til va nutq bo‘linishida o‘rganish yo‘lga qo‘yildi. Tilshunos olimlar 
N.Mahmudov, A.Berdialiyev, S.Solixo‘jayeva, R.Sayfullayeva va M.Qurbonovalarning qo‘shma 
gap tadqiqiga oid asarlari mana shu yo‘nalishdagi yirik ilmiy ishlardan hisoblanadi
6
. Quyida o‘quv 
dasturiga muvofiq tarzda qo‘shma gaplarning, asosan, an’anaviy sintaktik tadqiq natijalari hamda 
qisman semantik hamda shakl-vazifaviy tadqiqi xususida fikr yuritamiz. 
Formal (an’anaviy sintaksis) va semantik-sintaktik yo‘nalishdagi tadqiqotlarda qayd 
etilishicha, har qanday sodda gap kabi qo‘shma gap ham ifoda va mazmuni tomoniga ega. Biroq 
qo‘shma gap mazmunan murakkabligi, sintaktik tuzilishining o‘ziga xosligi bilan sodda gapdan 
tubdan farqlanadi.
Mavjud sintaktik nazariyalarda qo‘shma gaplarning sodda gaplardan, asosan, sintaktik, 
semantik tuzilishi, ohangi, qo‘llanish darajasi kabi belgilari asosida farqlanishi ko‘rsatiladi. Bular 
quyidagilar:
1. Qo‘shma gap va sodda gap o‘zaro sintaktik tuzilishiga ko‘ra farqlanadi. Sodda gap bir 
predikativ birlikdan, qo‘shma gap o‘zaro uzviy bog‘langan bir necha predikativ birlikdan
tashkil topadi. Qiyoslang: