Пул ва банклар (1-модуль). Пул ва банкларнинг назарий асослари

Пулнинг муомала воситаси бозор иштирокчилари ўртасида товарларни олди – сотдиси ва хизматларни кўрсатиш жараёнида намоён бўлади. Ушбу жараёнда пул воситачи ролини бажаради. Пулнинг муомала воситаси функциясини бажаришининг бир шарти мавжудки, у ҳам бўлса, товарларни сотиб олиш ва хизматларни кўрсатиш учун тўлов бир вақтда амалга оширилади. Пулнинг ушбу функциясини бажаришда бевосита нақд пуллар иштирок этиши талаб этилади.
Айирбошлаш жараёнида товарлар бир марта қатнашиб муомала майдонини тарк этса, пул муомала воситаси функцияси ёрдамида ушбу жараёнга қайта – қайта келаверади. Иқтисодиётда пулнинг банклар орқали айланиш тезлиги қанча юқори бўлса, товарларни сотиб олиш учун муомалага зарур бўлган пул массасига талаб шунча пасаяди. Пулнинг муомала воситаси функцияси ўзаро иқтисодий муносабатларда иштирок этаётган томонларнинг фаолияти устидан назорат воситаси сифатида майдонга чиқади. Марказдан режалаштириш даврида пулнинг муомала воситаси бир мунча чегараланган эди. Натижада, одамларнинг қўлида нақд пуллар бўлишига қарамасдан ўзлари истаган товарларни сотиб ололмасди ёки сотиб олишга имконият бўлмаган.
Бозор муносабаталарининг такомиллашуви ва ривожланган мамлакатларда фан – техника тараққиётининг таборо жадаллашиб бориши пулнинг муомала воситаси функциясининг аҳамиятини бир қадар пасайишига сабаб бўлмоқда. Чунки, мамлакат пул обороти таркибида нақд пул билан амалга оширилаётган ҳисоб – китобларнинг улуши камайиб бормоқда. Нақд пуллар асосан аҳоли томонидан фойдаланиши, кейинги йилларда пластик карточкаларнинг кўплаб турлари жорий этилиши, ҳисоб – китобларда нақд пулсиз тўловлар ҳажмининг ортиб бориши каби ҳолатлар пулнинг муомала воситаси функциясининг аҳамиятини пасайишига олиб келмоқда. Масалан, 1994 – 1997 йилларда Англия ва Францияда 10%, Канада ва Германияда 7%, АҚШда 2% ишчи ходимларгина иш ҳақларини нақд пулда олишган.
Товарлар сотилганда ва хизматлар кўрсатилганда, улар учун тўлов кечиктириб амалга оширилган барча ҳолатларда пул тўлов воситаси функциясини бажаради. Демак, сотилган товар ва кўрсатилган хизматлар тўлов жараёнида узилиш бўлмаса, пул муомала воситасини бажаради, агар ушбу жараён маълум даврга узилиши, яъни тўлов кечиккан ҳолатларнинг барчасида, пул автоматик тарзда, ўзининг тўлов воситаси функциясини бажаради.